دیلله یاناشانلار، آوروپا اؤلکهلرینده(اؤز دیللری اوچون) دیلله ماراقلانان بیلیم آداملاری دیرلار. باشقا دیللرله یاناشانلار ایسه سیاستچیلر اولوبلار. دونیانی دولاناندان سونرا، دونیانی اؤزلری ایستهدیکلری کیمی یازماغا باشلادیلار. اونلار، سیاح آدیلا دا گلسهلر، دئولت طرفیندن دستکلنیردیلر. گرکلری اولان هر نهیی، اونلاری دستکلهین دئولتلر چاتدیریردیلار.
اونلارلا بیرلیکده بیر سیرا اؤلکهلرین اؤزللیکلری، یاشایانلاری بیلمهدیکلری یئرلرده اونلار تاپیب، تاریخلرین یارانماسینا ندن اولورلار. اورتا دوغونون یازانلاریلا گزنلرینین آدلاری بونلاردیر:
پییترو دولاواله( ونیزلی، بیرینجی آدام اولاراق تخت جمشیدی تانیتدیردی)، توماس هربرت، ژان شاردن، کلاویخو، تاورنیه، ادوارد براون(ایرانین تاریخ ادبیاتینی یازان، سید حسن تقیزاده، محمدعلی فروغینین استادی)، مینورسکی
گزنلر گزمهمیشدن، گزیلن یئرلرین دیللرینی اؤیرنیب، سونرا گزن یئرلرینی یازماغا چالیشیردیلار. گزمکدن قاییداندان سونرا، بؤیوک ایشلرین باشینا کئچیردیلر.
مستشریق آدلانانلار، بئلهلیکله اؤزلرینه بیلیم دونیاسیندا یئر قازاندیریردیلار. اونلارین یازدیقلاری دونیانین آند ایچیلن اثرلری اولوردو. ایندی ده وار بئله دیر. اونلار گزهیهنتی قیلیغیندا، دوغو اؤلکهلرینی تانیماغا باشلاسالاردا، بیلگیلری توپلایاندان سونرا، شرق اؤلکهلرینی آلماغا چالیشدیلار. دیشلری باتان اؤلکهلری دیزه چؤکدوروب یییهلندیلر. یییهلنمکله بیرلیکده ایستهدیکلرینی یازیب، هر کسی ایناندیردیلار.
دیلله یاناشان مستشرقلردن تانینمیشی اینگیلیسلی سر ویلیام جونز دیر. بؤیوک بریتانیانین ائلچیسی اولاراق هیند ده سانسکریت دیلینی اؤیرنیب اینجهلهمهیه باشلادی. او دیللرینی قوهوملوغونو طرح ائلهییر. او هیند، اوروپا دیللرینی قوهوملوغونو ایثباتلایاندان سونرا، دونیادا دیللرین قوهوملوغو اساسیندا سوی بلیرلهمک اورتایا چیخیر.
فیرانسالی آرتور گوبینو آریان سویونو، دیللرین قوهوملوغو چرچیوهسینده، اوستون اولدوغونو وورغولویور. بو وورغولاماق، هیند- آوروپالی دیللی اؤلکهلرینده، عیرقچیلیغی گوجلندیرمهیینه ندن اولور. آریانتالیزم دونیانین ایکی ساواشینین ندنی اولور. آلمانلار یئنیلندن سونرا آریانتالیزمی چیغیرانلار اوزده چیغیرماغی کسیرلر. آریانتالیزم یاییلدیغینا گؤره اؤزلرینی آریالی بیلنلرین قانیندا یاشاییر. اونلارین اؤلچولری قانلاریندا دورولور.
هیندآوروپالی دیللی دیلاوزمانلاری، دونیانین دیللرینی هیند-آوروپالی دیللریله اؤلچوده دهیرلندیرمهیه باشلاییرلار. دیللرین قوهوملولوغوندان، اؤزلرینی عموغلو قازاندیران آوروپالیلار، سونرا دیللره فرقلی یاناشسالار دا، یایدیقلاری عیرقچیلیق، اونلارین ساوونانلارینی آسیایا چکدیریرلر.
بو یایماغین ندنی گلهجکده اؤزلرینه آیاق یئرلری یاراتماق اولور. اونلار، باشاردیقلاری قدر، یازیلاریندا هیند-آوروپالی دیللیلرین نفعینه ایشلهییرلر. بو ایشلمک هر زامان، فرقلی یؤن گؤتورور. اونلارین اللرینده اولدوغو اورگانلار، بیلیمین بیلمسل مرکزلری اولدوقلاری اوچون، دونیادا یاشایانلارین بوتونونو ایناندیرا بیلدیریر.
اونلاری توخوملارین نئجه سپیلمهیین دیللری قوهوملوغو دئییلمهمیشدن آزی ایکی یوز ایل اؤنجه چیزمیشدیلر. هیند-آوروپالی اولمایانلار هر زامان کیچیلمهیه محکوم اولورلور. هیند-آوروپالی دیللی اولانلار، اؤزلرینی بیر عاییلهدن بیلدیکلری اوچون، سونوندا آوروپالیلارین قووشمالی اولاجاق. ایکینجی درجهلی آوروپالی.
دیلی اینسانلارین ایلگیلنمک آراجی تانیییرلار. بو گونکو دونیادا، سیاستچیلرین دیله گؤروشلری حاکیم دیللرین اورتاقلیغیندا دونیالیق بیر اورتامی قوروب، ایلگیلنمهیی ساغلاماقدیر. بو گؤروشلری رسمی دانیشیقدا دیله گتیرمهسهلر ده، غیر رسمی یئرلرده اونلارین آغزیندان دئییلیب، ایقدام اولونور.
دیله یاناشمالار، عئلم آداملارینین آراسیندا فرقلی اولور. توپلوم بیلیم اوزمانلاری، پئسکولوژیک اوزمانلار، دیلچیلر، فیلسوفلار، یازارلار، شاعیرلر و بیر چوخ باشقا اوزمانلار اؤزلرینه اؤزل یاناشمالاری واردیر. هر بیر اؤزل یاناشما آلانینین، چوخ چئشیتلی یاناشمالاری اولور. عئلمی یاناشانلار، دیلین نئجه یؤنلنمهیینه حوکم وئرنمیرلر. اونلار تکجه دیلی اؤز گؤروشلریله آچیقلاییرلار.
دیلین یؤنلندیرمهیی سیاستچیلرین الی ایله اولور. دیللرین نئجه یؤنلنمکلری، اونلارین سئچدییی سیاسی گؤرشلردن آسیلی اولاراق فرقلی اولور. بو یاناشمالاردان نئچهسینی سیزله بیرلیکده گؤزدن کئچیریرم.
کمونیستاؤلکهلرین حاکیملاری، گؤروشلرینین آلت یاپیسینی ایقتیصاد توتاراق، بؤیوک دهییشیکلیکلرین ندنی بیلیب. ایقتیصادلا بیرلیکده خالقلاری ساووندوقلاری ایددیعالارینا گؤره خالقلارین دیل، کولتورلرینه سایغیلی اولدوقلارینی گؤسترمهیه چالیشیردیلار. بو چالیشمالاردا اونلار دا اوزون سورهلی سیاستلرینده خالقلاری بیر آنا خالقین چئورهسینده بیرلشدیرمهیی سوردوروردولر. بئله داورانمادا بیرلشدیرمه تکجه ایقتیصاددا اولدوغونا گؤره باشقا یؤنلرده قاباریلمیردی.
لیبرال دموکورات اؤلکهلرینده، گؤروشلرینده اولدوقجا دیققتلی دیرلر. باسقیلاری اوزه چیخارتمیرلار. آنجاق اونلاردا دا بیر دیل حاکیم اولور. حاکیم اولان دیلی ده هر کس اؤیرنمهلی اولور. آنجاق اونلاردا بوتون دیللرینی ایستهینلر دیللرینی قوروماق ایمکانی وئریلیر. اونلار اؤز دیللرینی حاکیملییینی یایینلاردا(فیلیم، درگی، کیتاب، تئاتر، موسیقی) ساغلاییرلار.
بو ایکی گؤروشدن سونراکی گؤروشلر، فاشیستی گؤروشلر اولورلار. بو اؤلکهلرده اوستون سویدان اولماغی چیغیریرلار. بو چیغیریشدان اوتانج یوخ فخر ائلهییرلر. گوجلری چاتانلاری سیلمهیه چالیشیرلار. بو گؤروشلر تاریخین بینوورهسینی قوران اولوب. سون یوز ایللرده بوتون بؤیوک ساواشلار ائله بو گؤروشه دایاناراق اولوب. ایکینجی دونیا ساواشیندان سونرا بئله دوشونجهلرین آیدینجا دئییلمهسی گلیشمیش اؤلکهلرده آرادان گئدیب. آنجاق بو گؤروشلر اوچونجو دونیا آدلانان اؤلکهلره بیر سیاسی گؤروش اولاراق یانسیدیقدان سونرا، ایندی ده وار یاشاییر. البت اوچونجو دونیا اؤلکهلرینده بو گؤروشلری یاشادانلار گلیشمیش اؤلکهلرین آداملاری اولوب.
مستشرق آدلانان بوتون آوروپالیلار، بیلیم آدامی یوخ، بلکه پولیتیک آداملاری اولوب. اونا گؤره ده چیزدیکلری هر بیر چیزیک، میللتلرین دوشمنلییینه ندن اولوب.
بونو آرتیرمالییام، اوچونجو دونیا اؤلکهلرینین بوتون گؤروشده اولان سیاستچیلری(کمونیست، سوسیالیت، لیبرال دموکورات، دینچی) ایلک شوونیست اولوب سونرا باشقا گؤروشه یؤنلیرلر.
بو گونکو دونیادا دیللرین یاشاماغی، رسمی اولمادیقدا چتینلهشیر. اوستلرینه باسقی اولدوقدا اؤلومه گئدیرلر. بوتون دیللر رسمی اولمادیغی سورجده، زامان بویو اؤلمهیه ایرهلیلهییرلر. بو ایرهلیلهمهیین قارشیسینی آلماق، او دیلده دوغولوب، یاشایانلارین بوینونا دیر.
یوخاریدا دئدیییم کیمی، دیللرین اؤلمهیینه سبب اولان یاناشمالار، سیاسال یاناشمالاردیر. قودرته چالیشدیقلاری اوچون، دیلدن ده گوج سیمگهسی اولاراق فایدالانیرلار.
هر کس آذربایجاندا اوزئییرحاجیبیلینین یارادیجیلیغیندان بیر سؤزلر تاپیب دئیهبیلر. شرق دونیاسینین موسیقی نابیغهسیندن توتوب، ائل خادیمینه آدلاری قازانیب. اوزئیرین یارادیجیلیغی نئچه یونلو دیر. بو یازیدا توخوندوغوم آذربایجان خالق ماهنیلارینی توپلاماغی ایدی. او بو ایشله ائلین آراسیندا یاشایان هاوالارین الیچاتانینی یازیب، ساخلادی.
اوزئییر بو ایشیله آذربایجان موسیقیسینین یاشادان قولونو گوندمه گتیردی. اوزئییر عئلمی موسیقینی بیلمکله بیرلیکده خالقین موسیقیسینین نه دهیهری اولدوغونو دا بیلیردی. اونا گؤره ده او یاناشدیغی کیمی هئچ کس موسیقییه یاناشانمادی(البت شرق اؤلکهلرینده).
بونلاری دئدیکده آذربایجانا بیر باشقا نابیغه ده گرکلی دیر، او دا دیلچی(دیلی تانییان بیری)، دیر. دیلچی دئدیییمده ادبیاتچی دئمیرم. بیرینجی منیمسهدییی دیلچیلیک اولا سونرا، ادبیاتچی دا اولا بیلر. خالقین دیلینده اولان سؤزجوکلری، دئییملری الیندن گلدییی قدر ییغیب، گوندمده ساخلایا بیله. دیلیمیزی بوتون (آغیزلاریلا) لهجهلریله آچیقلایا. دیلده نه واردیر گؤره بیله، هئچ نهیی گؤرمهمزلیکدن گلمهیه.
سیز نه دئییرسیز بئله بیرلری تاپیلیب، گؤروشلرینی یایا بیلهجکلر یوخسا خالق ایشلهدن هر سؤزو باسدیرمالیییق.
بیرآز دیلدن باشلاری چیخانلار(داها دوغروسو اؤزلری اؤزلرینین باشلاری چیخماغینا اینانانلار) دیلین نئجه ایشلنمهیینه کسین حوکم وئریرلر. بونلارین بیر چوخلاری سؤزلرینی قانیتلاماغا، کئچمیشده یازیلان کیتابلاردان یارارلانیرلار. بئله یارارلانماق سنتی، دیلله یاناشانلارین ایشلری دیر. اونلارین اوخودوقلاری کیتابلاردان ائشییه هر نهیی دوز بیلمیرلر.
اونلار اللرینه بیر قئیچی آلیب، دیلین اوباش-بوباشینی یونتویوب تر-تمیز دیل اورتایا قویورلار. اوتولنمیش دیل اورتادا اولدوقدا گؤردوکلری ایشلردن ده فخرلهنیرلر.
اورتامی دا ائله گؤتورورلر هر کس اونلارا تای دوشونمهسهلر، خالقین دیلینین دوشمهنی تانینالار. خالق دیلی دئییب، بو دیلی آشاغیلایانلار یاراتدیقلاری قیسیر دیل فورمونو توپلوما چاتدیریرلار. یئنی بیر سؤزجویه گرک اولورسا دا، قوللارینی چیرمالاییب، یئنی سؤزجویو اوتولو ائشییه وئریرلر. دیلی اوتولوینلره اوتولنن هر بیر نهیین خابی گئتمهیینی وورغولامالییام. خابی گئتمک( کؤهنهلیب، اوتولهدیکده شاخ دورانمایان نسنه).
بیر دیلده دانیشانلار، چئشیتلی یئرلرده، چئشیتلی آغیزلارینان دانیشیرلار. بو آغیزلاردا یارانان سؤزجوکلر دیلین دوغولوجوغو ساییلمالی دیر. خالق ایچینده یارانان سؤزلری گؤرموینلر خالقین دانیشیغینا پولچوک قوشمامالیدیرلار. اونلار بیلمهلیدیرلر؛ خالق دوز دانیشیر.
"دومانلی تبریز"، محمد سعید اوردوبادی-نین اؤلومسیز رومانینین آدی دیر. تبریزه دومانلی تبریزدن سونرا نه یاراشیر؟ دومان تبریزین باشیندان چکیلمهییب، تکجه آزالیب چوخالیب.
بو گونلر، ایرانین دئولتیتئلویزیونونون بیرینجی تئلهکانالیندا "تبریز در مه" آدیندا بیر دیزی اکران ائدیلیر. دومانلی تبریزی، تبریز مهآلود آدینا چئویرمیشدیلر. من گؤرن سئکانسلاریندا قاجارلاردان اؤزللیکله عابباس میرزا-دان سؤز گئدیر. آذربایجان روسلارلا ساواشماغا یاداقلانیر.
سئکانسلار آذربایجان، تبریزده، آذربایجانلیلارین آراسیندا کئچسه ده، دانیشیقلارین بوتونلویو فارسجادیر. فارسجا اولدوغوندان کاراکتئرلره یاناشماق فارسجا دیر. یؤنتمن آذربایجانلیلارین توپلومدا داورانیشلارین آراشدیرماییب. عابباسمیرزا، آذربایجانلی، تورک گؤستریلهرک تورک کاراکتئرین اؤزللیکلرینی داشیمیر.
کئچن ایلده شهریار-ا چکیلن دیزیده ده شهریاری، ایستهدیکلری کیمی گؤسترمیشدیلر. شهریار، فارسلارا شئعر دئمیشدی. شئعرلریندن اونو تصویره چکمهلیدیرلر آمما چکمهمیشدیلر. آذربایجانی ایستهدیـییمیز کیمی فیلملرده ایزلهمهیه حسرت قالمیشیق.
ساووئتلر دوورو آذربایجان رئسپوبلیکاسیندا آذربایجان فیلملری چکیلیب. او فیلملرین ایندی ده، باخدیقدا گؤزللیکلری واردیر. نه قدر باخسان گئنه باخماق اوچون ماراقلیسان.
او گؤزل فیلملر ده آذربایجانی بیر اؤزل گؤروش آچیسیندان تصویره چکدیکلری اوچون آذربایجان فضاسینی بیرآز بولاندیریبلار. بولانماغینا باخمایاراق اونلار هله ده اؤنده دورورلار.
گؤزلریمیز دومانلی تبریزده آذربایجانی منیمسهدن یؤنتمهنی آختاراجاق.