تبریز؛ بیر زامانلار هئچ کیم گؤرمهدن یانیندان کئچه بیلمزدیلر. شرقده مدنیتین(شهرلیلیک دئمک دیر) سیمگهلرینه چئوریلن شهرلرین بیری ایدی. آذربایجاندا شهرلی یاشامین ایزلری بیر چوخ یئرلرده اؤزونو گؤرسهده گؤرسهده، سون یوز ایله آغالیغینی گتیریب چاتدیران تبریز اولموشدو. بوگون تبریزه هانسی یاندان گیرمهییمیزه باخمایاراق، شهرین گیریشی، چیخیشی بللی دئییل.
هانسی یاندان شهره گیریرسن، بیر چوخلو داشدان-سیماندان تیکیلن ائولر، قارایوللار گؤزه گیریرلر. شهرده یاشیللیقدان خبر یوخ دیر. شهرین تکجه یاشیل یئری "شاهگؤلو"-نون خیرخیراسینا بیر-بیرینه بنزر ائولر( کوتله ایچینده شیک ساییلان، تبریزدن هئچ بیر ایز داشیمایان ائولر) دایانیبلار.
شهرده بینالار گؤیه باشقالدیریب، یوللار بینالارا گؤره وورولوب، شهرین چئورهسینده اولان بوتون یئرلری(کندلری، اکین یئرلری، چیمنلری، داغلاری) شهره قاتدیریلیر. یئنی تیکیلمیش ائولر، یوللار، کؤرپولرین هئچ بیری شهرین سیمگهسینه چئوریلمیر. تبریزده وورولان بینالارین یاخشیسینی باشقا یئرلرده وورولار. یئنی سالدیریلمیش هئچ بیر بینا اؤزل اولاراق تبریزی گؤرسهتمیر. بو گؤرونمهمزلییین ایکی آنلامی قاباریقدیر. بیرینجیسی بوتون شهرلره عایید دیر، او دا مئعمارلاریمیزین بیرینجی دهرهجهلی مئعمار اولمادیقلاری، تکجه بیر نئچهنجی درهجهلی یانسیدیجی اولمالاری دیر. ایکینجی ندن، تبریزین دورومونون دهییشمهسی دیر. داها دوغروسو تبریزی دوشوننلرین تبریزده اولماییب، اوزاقدان دوشونمهلری دیر. تبریزین بؤیوکلویونو گئرچک کیمی یوخ، تکجه بیر نوستالژی کیمی یاشایانلار، تبریزه بؤیوک دئیهرک تبریزین کؤپونو آلانلار، اؤزلری کیچیک اولوب تبریزی کیچیدنلردیرلر.
تبریزین گؤرمهلی، بؤیوکلویونو گؤرسهده بیلن بینالار، شهرین اورتاسیندا یئرلهشیرلر. شهرین اورتاسیندا اولان یئرلرین اوجون-بوجاغینی ایستهدیکلری کیمی دهییشدیریب، شهرین اوزولمهیینه باخمایاراق گئنه ووقارلی کئچمیشینی اوزه چَکیر. بازار، گولوستانباغی، ارک، گؤی مچید، قدیم مَحلهلرین هامیسی، قاری کؤرپوسو، مَچیدلر چیـیین-چیـیینه دایاناراق کیچیک دوشورلمهیین قاباغیندا دایانیرلار. دایانمالار، شهرین گؤوهنجینه آرتیریلمادان نه قدر سوروله بیلهجهیینی کیمسه بیله بیلمز.
رضا براهینی بیر یازیسیندا بئله یازیر؛ هر یئری دولاندان سونرا یئنه تبریز. بو یازی بیر تبریزلینین اؤز شهرینه یازدیغی بیر یازی دیر. یازیچی، شهردن چیخاندان سونرا بیر داها شهره قاییتمیر. دونیانی گزندن سونرا یئنه تبریز اولمور. بیر شهری یاشادان، او شهردن اولان دوشونورلرین، یازارلارین، وارلیلارین، ایش یئیهلرینین شهرده قالمالاری اولار. بیر شهر سایدیقلاریمدان بوشالیرسا، گوندن گونه شهر دالیلایار. شهر اؤز ایچیندن قورونماسا، دیشاریدان قورونماغی چتینلهشر. گؤرونتوسو دهییشیلر. سون یوز ایلده آدلانان، باشقا یئرلرین سویون ایچن تبریزلیلردن تبریزه قاییدان تکجه اوستاد شهریار اولدو. قالانلاری تبریز دئیه-دئیه تبریزه سورگونو سوردوروب سوردورورلر.
تبریز آذربایجانین گؤزو اولاراق اوسته سایدیغیم دورومدا دیر، باشقا شهرلرین حالیندان یازماساق یاخشی دیر.
آزاد سؤزجویون هانسی کؤکدن اولوب-اولمادیغینا باخمایاراق، داشیدیغی آنلامی هر کس یاخشی بیلیر. بو سؤزجوکدن یارانان آزادلیق کلمهسی، اینسانین ایلک گونلریندن دیغدیغاسی اولوب، سون ایکی یوز ایلده ان چوخ دارتیشیلان قونولاردان بیرینه چئوریلیبدیر. آزادلیق آدینا یئرلر ی دئدیـییمین قانیتیی اولا بیلر. اَن آزی اؤزلرینده آزادلیغی یاشایا بیلمک گَرَکلییینی دونیادا هر کیم دوشونور.
آزادلیقدان، یوروملار فرقلی اولدوغو اوچون هامی اورتاق بیر تعریفه چاتا بیلمهییبلر. آزادلیغا اولان گؤروشلرین سایی، یئرین اوزونه گلیب-گئدن اینسانلارین بوتونلویونون ساییجا دیر دئسک یانیلمامیشیق. قام-شامانلاردان توتوب کیلاسیک دوشونورلهره دک آزادلیغا چاغیریبلار. ائله بو چاغیریشلاردان دولایی آزادلیق، تاریخده هر زامان دارتیشیلان بیر قونو اولوبدیر.
دئییلن هر بیر آزادلیق تعریفینه، سینیر تعریفلهنیب دیر. آزادلیغین اولدوغونو دوشوننلر سینیرلارینی دوشونوب، بیرلری سینیرلاری گئنیش، بیرلری داریش گؤتوروبلر. آزادلیق تکجه سینیرلانمالارلا بیتمهییب، گؤروش یئیهلرینین اؤلوموله دایاندیریلیب.
آزادلیق نه اولور اولسون، نئجه تعریفلهنیر تعریفلَنسین، اینسانلارین اَن آزی اؤزلرینده اؤزگورلویو ساغلادیغینا گؤره دوروم دهییشدیرمهده بؤیوک ایزی اولور. اینسانلار اؤز ایچلرینده اؤزلرینی اؤزگور دویدوقلاری آنلار، دیشاریدا نه قدر آزادلیق سینیرلانیر سینیرلانسین، اؤزلرینی بیر قدر آزاد دوشونه بیلرلر. بو دویغونو آرادان آپاران ندنلر چئورهدن آلینسالار بئله درینلشمهیی، گووهندیکلری کیمسهلرین آزادلیقلارینی ههدهلهمهلریله اولور. بیر آنا-آتا، سئوگیلی، اَر، قادین، قارداش، باجی، یولداش، اؤیرتمن، قایین، قاینانا، قایناتا، سینیفبیر، آغساققال، اؤزلرینین ایستهیی اوچون یاخینلارینین، سئودیکلرینین ایچ اؤزگورلویهنو آرادان آپاریب، سئوگینی، ایستهیی نیفرهته چئویره بیلرلر. بئله بیر دؤنوشون(سئوگیدن نیفرهته) ائتگیلرینین آرادان گئتمهسی چوخ زامان آپارار. بئله بیر دهییشیمه اوغراماغین قاباغین آلماغینا گؤره گووندیکلریمیزه تام گووهنمهییب بیر بالاجا بوشلوق قویمالیییق، چَتین دوروما دوشدویوموز آنلار او بوشلوق ضربهنین قاباغینا آلا. یادیمیزدان چیخماسین دوروملار دهییشدیـیی آنلار اینسانلار دهییشه بیلرلر. خوش دورومدا داوراندیقلاری کیمی پیس دورومدا داورانمازلار(بیزدن اؤنجه یاشاییب گئدنلر دؤنهلرله وورغولاییبلار بونو.). بئلهنچی بیر بوشلوغو بیز بئیینین قورولوشوندا دا گؤره بیلیریک.
هر کیمدن چوخ اؤزوندن اومان بیری، ایچ آزادلیغینی قورویوب ساخلایا بیلر. چتینلییه دوشمهدن چَتین دوروملاری باشیندان سووماغی باشاریب ایستهدیکلرینی اولدوقلاری کیمی قورویوب ساخلایا بیلر. اولدوغوندان چوخ بیرلرینه اینانیب، گووهنیب، گؤرمک هر کسین ایچ آزادلیغینی زهدهلر. ایچ آزادلیغیمیزی قوروماق اوچون، اولانلاری ایستهدیـییمیز کیمی یوخ اولدوقلاری کیمی گؤرمهلیییک.
"اینتیهار" سؤزجویو؛ بیر اینسانین سونانی یئتمک آنلامینی سرگیلهییر. اینتیهارا سوروکلوین ندنلردن بیر نئچهسی بونلاردیرلار: روح خستهلییی، دوزنسیزلشمه، ایچه قاپانما، شیزوفئرنی، آلیشقانلیقلار(ایچگی، داوا، اویوشدوروجو...)، ساواشدا اودوزان ساواشچیلار(ژاپونلی سامورایلیلار).
بیر چوخ اینسانلار دا دوروملارینا راضیلاشانمایاندا، اؤزلرینی اؤلدورمک چؤزومونو تئز-تئز گؤز اؤنلرینه گَتیریرلر. بئله بیر اینسانلار دوغرودان سونا چاتیبلار یوخسا یوخ سورغوسونا اینتیهار ائلهیندن سونرا جاواب تاپماق اولور. بیر چوخو اؤلمهدیکلریله اؤلوم یئتیشن آنلار باریشانماییب، فایداسیز پئشمانلاییرلار. بئله بیر دوروملار توپلومون بوتون قاتلارینین ایچینده واردیر. لاپ چوخ گنج قیزلارلا قادینلاری توشلویور. دوورمو یارادان چئورهده اولان اینسانلار اولور. اؤزلرینی اؤزگور گؤرمویوب، باسقیدا گؤرنلر، باسقیدان قورتولماق اوچون یولو اؤزلرینه قیـیماقدا گؤرورلر. هئچ بیر باسقی سونسوز اولمادیغینا گؤره، باسقینی باشلاریندان آتلادا بیلنلر، یاشامین قالان سورهجینده اؤز گوونلی بیرلری اولوب بوتونلهشیرلر.
اینتیهار تکجه اینسانلار اوچون دئییل. جاناوارلار ایچینده ده اینتیهار گؤرونور. نهنگلر، ایلانلارین ایچینده چوخ گؤرونور. حئیوانلار ندن جانلارینا قصد ائدیرلر سورغوسونا جاواب تاپماق اوچون، اونلارین دیللرین بیلمک گرهکیر.
دونیایا یاخشی باخساق اینتیهاری بیر چوخ یئرینده گؤره بیلهریک. هر گون دونیادا بیر چوخ دیللر آرادان گئدیب اولورلر. هر بیر آرادان گئدن دیلین دانیشانی، یازانی، سئوهنی سئویب، یازیب، دانیشمادیغی چاغدا او دیل آرادان گئدیر. داها دوغروسو دیل یئیهلری اؤز دیللرینه بیله-بیله قیییرلار. اینتیهارلار تکجه دیللرده یوخ، میللتلرده ده اولور. بیر میللت بیله-بیله میللتلییینی داغیتسا بیر میللتین اینتیهاری دئمک دیر. بیر دوشونجهنین اینتیهاری دئمک دیر.
بو یازینین قونوسونو یولداشلارین بیریندن آلدیم.
بیرینین دامی آلچاق گؤرونمه دوروموندا اولسا، گؤی دهلن ده وورسا دامی آلچاق گؤروندورولهجک. بو بؤلگهنین تاریخینده، قاجارلاردان دامی آلچاق هئچ واقت اولمویوب. بلکه ده قاجارلار تئهرانی باشکند ائلهدیکده داملارینی آلچالدیبلار. بیلمیرم بیلیرسیز یوخسا یوخ، تئهران بیر بالا کندیایمیش ری شهری ایله شئمیران کندینین آراسیندا. دئییرلر او کندین داملاری، یئردن ایمیش. یاشادیقلاری ائولرین قاپیسی یئره آچیلیب، تئهرانلیلاری ایچینه آلیرمیش. بئلهلیکله او ائولر هر زامان دامارمیشلار، آغاجلارین کؤکو ائولرین تاوانیندان آسیلارمیش، کیمسه ده ائولره گیرَنمزمیش. یئر آلتی ایشلهمهیی یاخشی بیلرمیشلر.
قاجارلارین باشینا هر نه گلدی، ائله او آقامحمد خاندان اوزوندن گلدی. آقامحمدخان بورولدوغونا گؤره، هر کسی گؤردو بوردو. او بورماغی باشاریب، گرکلی بیلیردی. اوندان سونرا گلن قاجارلار بورولمادیقلاری اوچون، بورماغی گرکلی گؤرمویوب، بورماغی اونودوب، اؤزلری بیلمهدن بورولدولار. قاجارلارین نئجه اولدوقلارینا، یئنیدن باخیلماق ایستهییر. ساواشلا ایشه گلن قاجالار، سینیرلارینی بلیرلهیهندن سونرا، ساواشی بیر قیراغا قویوب، اؤزلری خوش یاشاماق اوچون، میللتی ده خوش یاشاتماق ایستهدیلر. اونا گؤره، اؤزلری گؤرمهدیکلری ایشلری، گؤرمهدیکلری یئرلری، اؤزلریندن اولمایان بیرلرینه گؤردوردولر. ائلچیلر آددا اونلارین ائلچیلری اولوب، قاییداندا باشقالارینین ائلچیسی کیمی قاییتدیلار. اؤزلرینی دونیا گؤرموش بیلدیکلری اوچون، شاهدان باش گؤردولر. قاجار شاهلاری بئله گؤردوکده اؤزلری دونیانی گؤرمک ایستهییب گؤردولر.
هر کسه فخر ساییلان "دونیا گَزیسی"، قاجارلارا قاخینج اولدو. اؤزلریندن اولوب، اؤزگهلهشن قاجار ایشچیلری(فراماسونلار)، قاجارلاردا اولان هر بیر نهیی کیچیمسهدیب، دایانمادان ایپلرینی ائشدیلر. مانقورتلار، سؤزلرینی مَملَکتین فایداسینا اولان بیر بیچیمده اورتایا قویوردولار. قاشینی آلا-آلا بیله-بیله گؤزچیخاردیردیلار. کوراولانلار کور اولدوقلاری اوچون، نئجه قاشلاری آلیندیقلارینی دا گؤره بیلمهدیلر. ائله بیلدیلر، قاش آلانلار یاخشی قاش آلیرلار، کور اولدوقلاری قاش آلماغی یاساقلایانلارین الی ایله اولوبدور!
بؤلگهده اولان شاهلارین ایچینده، مظفرالدین شاهدان، دموکورات شاه، گلمهییب دئسک یانیلمامیشیق. بئله بیر شاهین دؤنمینده مشروطه آیاق توتوب گوج پایلاشیلیر. "شاه"ین اوروپا گَزیسینی، دونیانین هانسی دورومدا اودلوغونو اؤز گؤزوله گؤرمک اوچون، یوروملاماق یئرینه، یازانلار نه قدر پول خرجلهدیـیینی یازیبلار. شاه خوش گئچیرتمک اوچون اوروپانی گؤرمک ایستهدیـیینی وورغولویوبلار. بئله وورغولایانلارین اؤزلری اللری چاتان واقت شاه بئله گَزمهـدیـیی یئرلری مملکتین حئسابینا گزیب دولانیب، خوش کئچیردیب، باتیلیلارا وورغونلاشدیقلاری اوچون، اؤزلرینی اونلارا اوخشاتماق ایستهییبلر. گئدنلر شاهین پولولا گئدیب، گلنده بئیینلرینده اؤزگه دوشونجهلری، اورکلرینده آوروپا سئوگیسیله، اؤز میللتلرینه نیفرتی پای گتیردیلر.
مظفرالدین شاه، فوتوگرافا وورولان واقت، باشقالاری گئییملره، ایچگیلره، آروادلارا، بیر ده اوردا یاشاماغا وورلدولار. ایندی هر کسین آرزیسی گزمک دیر. تکجه آوروپا یوخ، بلکه بوتون دونیانی گَزمک دیر. اللری چاتانلار، گزیرلر، هئچ کیم ده سؤز چیخارمیر اونلارا. اونلار بوتون تاریخدهکیلرین یئرینه مظفرالدینشاهین گَزمهیینی پول ساوورماق گؤروب لاغا قویوبلار. قالانلارا، "گَزمک"، دونیا گؤرنلیک دیر.
آذربایجان دئدیـییمیزده بللی بیر یئردن آد گئدیر. بو بللی یئر، سون ایکی یوز ایلده دؤنهلرله بلیرسیزلهشیب. ایندی آذربایجان دئینده هر آغیزدان بیر سؤز چیخیر. هر کس اؤز گؤردویون، دوشوندویون اورتایا قویور. آذربایجانین بو دوروما دوشمهیی اؤزوندن آسیلی دیر، یوخسا اؤزگهلریندن، بو دا اولدوغو کیمی آراشدیریلماییب(بوتون یؤنلردن باخیلاراق).
آذربایجاندا تکجه یئرلر بئله دوروما دوشمویوب، آذربایجانین دیلی(تورکو)، آیین دوشونجهسی(دبلر، آغیز لؤحهلری، فولکولورو، اوسطورهلری...) شئعری، یارادیجیلیغی، موسیقیسی، یئمک، گئییم، دونیا گؤروشو، آدلیملاری...، چئورهده اولان باشقا میللتلرله ایلگیلری، ایقتیصادی، هاواسی، یوللاری، کیملییی یوزدورولوب.
یوزدورانلار؛ تکجه بیر میللتدن، یا بیر دوشونجهدن اولمویوبلار. چئوره و دونیاداکی میللتلر، دوولتلر چیخارلارینا گؤره آذربایجانی ایستهدیکلری کیمی تانیتدیریبلار. بو تانیتدیرما تکجه آذربایجان اوچون بئله اولوب، یوخسا باشقا یئرلرده ده اولوب، باخیلمالی دیر. آذربایجانلیلار اؤزلری اوچون نه ائلهییبلر، نئجه باخیبلار، اینجهلنمهلیدیر. بونلاری کیملر اینجهلهیهجک، هانسی گؤروشله اینجهلهنهجک، بؤیوک بیر سورغو دیر.
بو آرادا، بیر سیرا یئنی دونیا گؤروشلری مئیدانا گلیب، بیر چوخ آذربایجانلیلاری ایچینه آلیب، آخین یاراتدیریب. یارانان آخینلاردا آذربایجانلیلارین گوجلو ائتگیلری اولماقلارینا باخمایاراق، دونیادا بیرلیک یاراتسینلار دئیه آذربایجاندان پای وئریبلر. اونلار اؤزلرینی اذربایجانلی گؤرهرک، آذربایجانین حاقینی آیاقلاماغی دوشونجهلری اوغروندا حاقلاری بیلیبلر. داها دوغروسو آذربایجان بوتون دوشونجهلره قوربان گئدیبدیر.
بوتون دوشونجهلرده اولان اینسانلار اؤزلرینی حاق اولاراق آذربایجانلی بیلیرلر، آنجاق آذربایجاندان پای وئرمهیی او زامان دوشونه بیلرلر کی آذربایجان اوچون بیر آددیم آتمیش اولالار. بو آددیم بوتون یؤنلرده اولا بیلر. ایش یاراتمادان توتوب، یول چَکمهیه دک. تورکو دیلینده یازماقدان توتوب، آشیق سازینی چالماغا دک. مَچید تیکمکدن توتوب، اَکینچیلییی گئنیشلندیرمهیهجک. اورمو گؤلونو قورتارماقدان توتوب، قاراداغدا ائو تیکدیرمهیه دک.
آذربایجاندا تکجه آذربایجانچیلیق یوخ، شهرچیلیک بئله قینانیب. شهرچیلیـیی تکجه بو شهری او شهرین قاباغیندا قویماغی دوشونوبلر، ایشه گَلنده آذربایجانچیلیق(پان تورک) گؤروبلر. ایش باشیندا اولانلار، اونلارا آذربایجانچی(پان تورک) دئییلمهسین دئیه، اللریندن گَلَنی آذربایجاندان کسیب، باشقا یئرلره یامیـییبلار. دونیانین هر یئرینده آدلیملار دوغولدوقلاری یئرلرین دوروملارینی یاخشیلاتماغا ندن اولارلار. تکجه آذربایجان دیر کی ایش باشیندا اولانلار دوغولدوقلاری یئرلردن کسیب باشقا یئرلره وئررلر. اؤرنک اوچون ایصفاهانلیلار ایصفاهانی دوشوندوکده سئویلینیرلر، اردبیللیلر اردبیلی دوشوندوکده قینانیرلار. بو گؤروشو آذربایجانلیلارا دا چاتدیریرلار. آذربایجانلیلار(کوتلهدن سؤز گئدیر) گزمک اوچون، ایصفاهانی، گیلانی، شیرازی آذربایجانین باشقا یئرلریندن چوخ بهیهنیرلر. تورکیهنی گزمک اوچون هر کسه اؤنهرنلر، تورکیهلیلر اوچون آذربایجانی یوخ، ایصفاهانی شیرازی اؤنریرلر. ایکی باشدان دا آذربایجانی آتلاییرلار.
دوولتلیلر، یاتیریملارینی آذربایجاندان چکیب، باشقا یئرلرده یاتیریبلار. آذربایجاندان باشقا بیر گؤروشله دانیشماق، تکجه فارسچیلارین ایچینده اولمویوب. آذربایجانی ساوونانلارین ایچینده ده اولوب. بو گون آذربایجان ائلئمانلارینین یئرینه، باشقا ائلئمانلاری یئرلهشمهیه چالیشانلار چوخدو. بونلارین هامیسی بیر گؤروشدن آسیلی دیر. او دا اوخشاتدیرما، بَنزهتمه (آسیمیلاسیون) گوروشو دور.
هر بیر میللتین ایچینده میللی وطنلرینی دوشوننلر اولور. بو دا اولدوقجا دوغال دیر. بیری بیر میللتدن دانیشیرسا، او میللتی دوشونمهلیدیر. او میللتین چیخارلارینی دوشونمهلیدیر. یوخسا دانیشدیغی هئچ زامان آلینماز.
اؤزلرینی باشقالارینا اوخشادانلار، فرق ائلهمیر کیمه اوخشادالار( فارسلارا، روسلارا، اینگیلیسلره، تورکیهلیلره...) بیر زامان دا آذربایجانی دوشونسهیدیلر، بو گون آذربایجانی دوشونمورلر. ایچهریلَشمیش یئنی کیملیکلرینی دوشونورلر. آذربایجانی، "بیر" دوشونمک اوچون، بوتون بو گؤروشلردن قورتورولمالیییق. آذربایجانی آذربایجان کیمی دوشونه بیلدیکده هر بیر یئرده اولساق آذربایجانین چیخارلارینی دوشونهرک، ایش گؤره بیلهریک. بئله بیر آذربایجانلی بؤلگهده اولان هر کسه فایدالی اولا بیلر. ائتگیلی اولا بیلر. اگر بیر گون آذربایجاندان مشروطه هر یئره یاییلیردی، بئله بیر دورومدان آسیلی ایدی. آذربایجانی دوشونمهین آذربایجانلی سونوندا هئچ یئری دوشونه بیلمز. تکجه اؤزونو دوشونه بیلر. اؤزونو دوشونن بیری هر زامان گوج قایناغی ساندیغی بیرینه یالتاقلانار.
آذربایجانی دوشونن آذربایجانلی، هانسی دوشونجهده اولور اولسون، آذربایجاندان دانیشماق اوچون آذربایجانین چیخارلارینی (ایقتیصاد، چئورهچیلیک، ایشیاراتماق، بیلیمیوردو تیکمک، دیل، کولتور...) دوشونوب آددیم آتمالی دیر.