دانیلان دیل، یاندیریلان کیتابلار

      ۱۳۲۵-جی گونش ایلی، آ1324-جی گونش ایلینه تای ذربایجانین تاریخینده قاباریق فورمادا دورور. بو بیر ایل بویوندا سورن ایکی ایلین آراسیندا یئرله شن اولای، بؤلگه نین گئچمیشی ایله گله جه یینی قوووشدوران بیر ایل اولدو. باشلانیشی، آذربایجانین یئرسیز حاقلارینین تاپدالانماسینین اؤنونه آلماق، بیتیشی ایسه، یئرسیز تاپدالانمالارین اولوسلارآراسی رسمیلشمیش بیر دون گئییندیرمه ایدی. آذربایجاندا ایستکلر باشقا بیر سیاسی دون گئیمه یینه باخمایاراق، ایلک گؤروشده آذربایجانلیلارین الدن گئتمه دوروموندا اولان حاقلارینا بیر تپگی ایدی. آنجاق درین باخاق بیلسک آذربایجانلیلارین حاقلارینا تپگی، اؤلکه ده اولان میللتلرین، کئچمیشدن یارانان ایش بیرلیکلرینین نیفرت یارانمادان سوره بیلمک قارانتیسی ایدی. بو سؤزه بلکه ایندی ده اینانلار بارماق ساییندا بئله اولمایالار، آنجاق یاخین گله جک اولماسا دا سونوندا چاتاجاقلار. او سون چوخ گئج اولاجاق، بلکه بئله گئج اولوب دیر.

      1234-جی ایل آذربایجانین نه هر یئری، نه ده کی آذربایجانلیلارین بوتونلویو قاتیلمادیلار. آنجاق بوتون اؤلکةنین باشکندی اولمادان ، بوتون اؤلکه نین سیاسی مرکزلری اولان تبریز شهرینده یاراندیغی اوچون، آذربایجانین بوتون آدینا یاراندی. بئله بیر یارانیشین بوتون ندنلرینی آچیقلاماق بو قیسا یازیدا اولماز. آنجاق ان ائتگیلی بیر ندنی تورکو دیلی ایدی. تورکو دیلی گئچمیشدن دیوان دیلی اولمادان، بوتون اؤلکه نین بیرینجی دیلی ساییلیردی. اونا گؤره، بو دیل اؤز گوجوله، باشقا بیر دیللری باسقییا باسمادان یاشاییردی. تورک دیلینین اؤزوندن آسیلی ایدی، یوخسا دانیشانلاریندان بیلمیرم. الیمیزه چاتان ایسلام دونیاسینین باشقا دیللرله میللتلرینین تورک دیللی لر حاکیم اولان بوتون یئرلرده تورکلرله بیرگه گلیشمه لریدی. بو گلیشمه، تکجه ایسلام دیللرینه یوخ، بلکه باشقا دینلرین دیللرینی ده قاپساییردی. بئله بیر یاناشمانی ایندیکی گلیشمیش آوروپا کؤکنلی یئرلرده، گؤره بیلسک، ان آزی ایکی یوز ایلدن اؤنجه بیز آذربایجاندا گؤره بیلیریک.

   بئله بیر توتومو اولان میللت، بیرلیگی ساغلایا بیلر. گوجلر مئیدانی اولان دونیادا، گوج قازانماق ایسته ینلر، بیرلیک یارادا بیلیب، گوجلری بیر گوج آلتیندا بیرلشدیره بیلن گوجو یوخ ائتمه یه چالیشارلار. آذربایجانلیلار اوچون ده، اونلار بیلمه دن، بیلدیگی واقتلار دا اینانمادان بئله بیر یاناشمالار اوز وئردی. آذربایجانلیلاری اؤزلرینه اؤزگه لشدیرمکله بو ایش یئرینه اوتورا بیلردی. آذربایجانلیلار اؤزلرینه اؤزگه لشدیرمه یین ایلک و تمل آددیمی تورکو دیلینین قول-قانادی سیندیریب، یازیب-اوخوماغینین اؤنونو آلیب، دوشوننلرینین دوشونجه لرینه باشقا بیر یؤن وئرمک اولا بیلردی. دیله تکجه بیر ایلگی آراجی کیمی باخساق، بلکه چوخ سورون یاراتمایا، آنجاق بیر دوشونجه طرزینین قایناغی کیمی باخساق هر نه ده ییشیر.

     1324-جی ایلین ایستکلرینین باشیندا باسقیدا اولان تورکو دیلینین رسمی لشیب اوخوللارلا بیرلیکده بوتون یئرلرده باسقی اولمادان ایشلةنیلمةیی دورموشدو. "فیرقةنین باشچیلاری بونو دوشونردولر، یوخسا او گونکو آذربایجان توپلومونون توپلو ایستةییدیمی؟" سورغوسونا بو اولایلاری آراشدیرانلار جاواب تاپمالیدیرلار. آذربایجانلیلار یاشایان یئرلرین بیر بؤلومونده بیر ایللیک رسمی اولان دیل، اوندان سونرا یاساق دیل اولماغینا باخمایاراق 50 ایللیک تورکجه یازارلاری یئتیشدیره بیلمةیی باشارمیشدی.

    آذربایجانلیلاری یئنیک دورومونا سالان دوشونجه یئیه لری، 1325-جی ایلده هر ندن چوخ اونون دیلینی هدف آلدیلار. تورکو دیلینده اولان بوتون کیتابلار، یاندیریلیدی. یانانلار تکجه کیتاب اولمادی بلکه او گونکو آذربایجانلیلیق دوشونجةسی ده یاندی. تورکجه اوخویوب، یازیب-پوزماق یاساق اولان آذربایجانلیلار، زامان سوره سینده فارسجا، روسجا، اینگیلیسجه، فیرانساجا، عربجه... یازیلارا، یازیلاردا اولان گؤروشلره، دونیا گؤروشلرینه، دوشونجه طرزلرینه، یاشام طرزلرینه آلیشدیلار. بیر عؤمور اؤزگةلشن آذربایجانلی اؤز گووةنجینی ایتیریب، یئنیدن اؤز گووةن آختارماغا، آلیشدیغی دیللرده اولان قایناقلارا دایاندی. بو دایانما هله ده وار دالیسی واردیر. آذربایجانی دوشونوب، آذربایجانلیلاری دوشونوب، تورک دیلینه اؤزونو وورغون گؤرسدیب، تورک دیلینده مدرسه-اولمالیدی هر کسه شوعارینی وئرن، یازیلاری اوخولسون دئیه، یاخشی یازا بیلسین دئیه، یازیلاری یاخشی آلینسین دئیه، 76 ایل بوندان اؤنجه باشلانمیش دیل یاساقلیغینی ایسته مدن سوردومه ده دیرلر. چوخ سئونلری، تورکو دیلی یازیلسین دئیه تورکیه تورکجه نی، اوردا اولان دوشونجه نی، دونیا گؤروشونو آذربایجانلیلار اوچون، پای وئریرلر. هر دیلی اؤیرنمک اؤز یئرینده فایدالی اولدوغونو نظرده توتماقلا بیرگه تورکیه تورکجه سینین اؤز تورکوموزله چوخ یاخین اولوب، بیر آز فرقلی اولدوغونو نظرده آلاراق باشلانیشدا اونون دیلیمیزین اؤیرنمةیینه چوخ فایدالی گؤرمةییمه باخمایاراق، اوردا اولان دوشونجه، دونیا گؤروشونو آذربایجانلیلار اوچون اولمادیغینی دوشونورم.

    آخیردا آرتیرمالییام، هر بیر دیل، اؤز آلانیندا یوغرولور. اؤز دیلیمیزی یوغرولتماق اوچون، بو دیلین آلانینی گئنیشلندیرمةلیییک. بو دا، بو دیلی اؤنمسةمةییب، یازیب-یاراتمادان اولاسی دئییل.