اولا بیلسین اینسانلارین چوخو، آنا دیل ایسته‌یینین بو قدر وورغولانماسینی باشا دوشمه‌سین‌لر!. بلکه اؤز ایچلرینده بئله سوروشسونلار: آنا دیلی اولوب-اولماماغی بیزیم قارنیمیزی دویوراجاق می؟ بیزیم گلیشمه‌میزه سبب اولاجاق می؟
آنا دیلین هر بیر کیملیگین بؤلونمًز پارچا اولدوغونو نظره آلماساق، هر بیر کولتورون آنا دیرًیی اولدوغونو دوشونمه‌سک، منیسمه‌نیلمه‌ین دیل‌لر هر بیر اؤلکه‌ده اؤزگه دورومونا دوشورلر. اؤزگه دورومونا دوشًن دیل‌لر بللی بیر یئرلرین دیل‌لری اولور. او یئرلر ده ایستر-ایسته‌مز اؤلکه‌ده اؤز اولمورلار، یا دا اؤز گؤزوله باخینیلمیرلار. اوردا اولان دورومو، اورادا یاشایانلار دا بیرینجی در‌جه‌لی دوروم کیمی نظره آلمیرلار. میللت‌لرین، ائل‌لرین کؤچمه‌سی ائله بوردان باشلاییر. اؤزوموز اؤزوموزه اؤزگه‌له‌شیریک. ال‌لرینده اولان یئرلرین دًیًری اؤز ساییلان یئرلره گؤره دوشور. داها دوغروسو گئتدیک‌جه کاسیب‌لاشیرلار. پوللو‌لار پوللارینی اوردان قاچیریرلار، اوردا ساخلاماق و یا اورا گتیرمک ایسته‌میرلر.
کؤچمک، کؤچنلره بؤیوک موشکول یاراتسا دا، کؤچولًن یئرلرین گله‌جک موشکول‌لری دیرلر. بیر یئر پوزولور، باشقا بیر یئر سخیشیر. بیر یئری توستو باسیر، بیر یئری ایستی. اؤلکه‌ده اویغون گلیشمه آیاق توتمور. اؤلکه‌نین دًنگه‌سی پوزولور. پوزولان دًنگه‌نی ساغلاماق اولمور. بیز هارالی اولوروق اولاق، یاشادیغیمیز یئرین سورونلارینی بیرینجی درجه‌ده اؤنمسه‌ییریق. یاشادیغیمیز یئرده اوتوروب، دوغولدوغوموز یئره گؤره تصمیم توتاندا (اوردا یاشاماساق)، اطرافلی گؤره بیلمیریک، بیر طرفی آخساییر.
اؤزگه‌لشمک ساده‌جه دیل‌لری قاداغا دورومونا دوشًن‌لرده اولمور، اؤلکه‌ده اولان هر کس وطن سایدیغی یئرین بیر بؤلگه‌سینه اؤزگه‌له‌شیر. او بؤلگه‌نین وارلیغینی اؤزگه گؤردویو اوچون میللی منفعت آدلاندیردیغی مفهومدا یئرلًشدیرًنمیر. میللی منفعتینی اؤلکه‌نین بوتونلویونه تعریف‌له‌یًنمیر. هر تعریفینده بیر وارلیق ائشیکده قالیر. او وارلیقدان الده ائده بیله‌جک قازانجلار دا ائشیکده قالیر.
آنا دیل‌لره رسمیت وئرمک تکجه او دیلده دانیشانلارین وظیفه‌سی دًییل، بلکه اؤلکه‌ده اولان باشقا دیلده دانیشانلارین دا وظیفه سی دیر. اطرافلی گلیشمه، میللی منفعتین قاپساییجی اولدوغوندان آسیلی دیر. میللی منفعتی قاپساییجی تعریف‌له‌یه بیلمه‌ین‌لر، اؤزلرینی میللی دوشونن آدلاندیرسالار دا، تام اونون ترسینه آددیم آتیرلار.
روقیه کبیری دۆشرگه رومانین قادینچیلیق بویاسی ایله بویاییب. اوخوجو بو رنگی سؤز باشلاناندان رومانین هر یانیندا گؤره بیلر. رومان بیرینجی شخص دیلی ایله قاچقین اینسانلارین آسیلی قالدیق‌لاری آنلاری روایت ائدیر. قاچیب-قورتولماق ایسته‌ین‌لر یۆک‌لرینی بئل‌لرینه چاتیب گلیشمیش اؤلکه‌لره یوللانیرلار. دۆشرگه رومانین قاچقین‌لاری قاچقیندان چوخ کؤچَری(موهاجیر) دیرلر. اونلار، اوچاغا مینیب اؤزلرینی مقصده چاتدیرا بیلدیک‌لرینه گؤره، أل‌لری آغیزلارینا چاتان اورتا قات اینسان‌لار دیرلار. اورتا قات موهاجیرلرین، کؤچمه سبب‌لری بیر-بیرلریندن فرقلی اولسا دا، سبب‌لری اؤلوم-قالیم مسئله‌سی دئییل. اجتماعی-سیاسی و یا هر هانسی بیر باشقا آغیر دوروموندان اؤترو، سوروملولوقدان قاچماق مسئله‌سی دیر. البته دۆشرگه‌ده اولان سوریه‌لی‌لرین دورومو اولا بیلسین باشقالاری ایله فرقلی اولسون.
رومانین دیلی آخیجی دیر. دۆشرگه سؤزجویو، رومانین کئچدییی یئر اولدوغو اۆچون آدینی رومانا وئریب. یازیچی رومانا ایکینجی آد سئچمک ایسته‌سه ایدی، "هؤووشنه" آدینی سئچمه‌لی ایدی. راوی هر ترپَنیشین‌ده هؤووشنه‌یه دۆشور. اوشاقلیق‌دان جانلانان بیر هؤووشنه روماندا راوی ایله دولانیر. بو هؤووشنه اورتادوغولو اینسانین دانیلماز اؤزل‌لیگی دیر.
دۆشرگه‌ده، شیرین راوی اولاراق، کیشی‌لردن قاپسام‌لی بیر شخصیت جانلاندیرا بیلمیر. اونون تانیش اولدوغو کیشی‌لرین هامیسی اوندا بیر بوشلوق یارادیب‌لار. شهید آتاسینین دوورا آسیلمیش عکسی آتا‌سیزلیغین یئرین دولدورانماییب. اۆسته‌لیک آناسی، آتاسینین کؤلگه‌سیندن قورتولانمادیغی اۆچون، قیزا آنالیق دا ائدَنمیر. شیرین آتا بوشلوغونو (اصلینده کیشی بوشلوغونو) بیر ائرکک جینسلی قولچاق ایله دولدورماق ایسته‌سه ده، آناسی شهید دۆشن آتاسینین قوتسال اینانجینی قوروماق اۆچون، قولچاغی یاساق‌لاییب، او دا قولچاغی شۆشه دالیندان گؤرمه‌لی اولور. گیزلینجه گؤتوروب سویوندورماق ایسته‌یَنده آناسی یوخودان اویانیب، قولچاغی قیزین ألیندن آلیب، دۆمویو دۆشن قولچاق آغلاماغا باشلاییب دیر. آتاسیز بؤیویَن شیرین، باشقا کیشی‌لر ایله ایلگی‌لَنمه‌دیگی اۆچون یئتیشگین چاغینا چاتاندا، اونو دیلبازلیق ایله دانیشدیریب-دیندیرن ایلک کیشی‌یه وورلور. وورولدوغو کیشی (فرهاد، تانینمیش شیرین-فرهاد حئکایه‌سینده اولان فرهادینه تَرسینه) تام قیسیر کیشی چیخیر، آتامان ادبیات ایله دانیشساق، کیشی دئییل. اسپرم یولونو باغلاییب اؤزونو قیسیرلادان، شیرینی تورا سالاراق، اونو چیخیلماز بیر قارانلیغا سۆروکلویور. فرهاد تکجه سویونو داواملاندیران لوله‌لرین باغلامیر، شیرین ایله ایلگی یولون دا اونون باشینا بؤرک قویاراق باغلاییر. گۆناه‌سیز شیرین، دوستاغا دۆشور، توپلومدان قوپور، دوستاقداکی دۆزَن ایله باریشانمیر. دوستاقدا اونو پول قارشیلیغیندا قورویان بیری، حایاتین بوروشوقلارینی اونا گؤرسه‌دیر. روایت‌لر زامان باخیمیندان گل-گئت‌ده دیرلر. دۆشرگه یاشامی اونو قاچماغا چالیشدیغی کئچمیشی ایله اۆزلَشدیریر. روماندا بیر کیملیک ساواشی سرگی‌له‌نیر. قادین-کیشی، دین‌چی-دین‌سیز، دوغو-باتی، مودئرن-کؤهنه ساواشی راوینین دیلیندن اوخوجویا چاتدیریلیر. ساغ-سول ایدئولوژیسینین بَلیرگین تمثیلچی‌لری (ایستالین ایله هیتلر) توتوشدورولور. آلمانلیلار هیتلری قینایان آبیده‌لرین تیکدیریرلر، فاشیستی دۆشونجه‌لرینی اؤنله‌مه‌یه چالیشیرلار. ایستالینین گۆناهین کیمسه بوینونا آلمیر، سول دۆشونجه‌نی ساوونان‌لارین چوخو ایستالینین جینایت‌لرین اؤرت-باس ائله‌ییرلر، اونو ساوونان‌لار بئله اولور. بو توتوشدورمالار رومانین سونونا دوغرو روایته قوشولور. برلین‌ده‌کی یاندیریلمیش کیتابلارین آبیده‌سی، دۆشونجه‌لرین اودا چکیلمه‌سینه ایشارت دیر. سوی قیریم‌لار یاندیریلان کیتاب‌لار ایله باشلاییب آلوولانیرلار. برلین‌ده، کیتابلارین یاندیریلماسینین قینانماسی اۆچون آبیده قورولاندا، 1325 جی ایلده تبریزین ساعات قاباغیندا کیتابلاری یاندیرانلاری ساوونان دۆشونجه، سیاسی حاکیم‌لرین دَییشیلمه‌سینه باخمایاراق، بو گۆن ده ایراندا (بیر شرق اؤلکه‌سی‌نین تمثیلچی‌سی اولاراق) حاکیم دیر.
باتی تمدونو کئچمیشیندن درس آلاراق گله‌جه‌یی قورور. دوغو ایسه کئچمیشیندن قورتولانمیر. کئچمیشده آچیلان یارالارین قاناماسی کَسیلمیر. باتی‌لیلار کئچمیشده اؤلکه‌لری آلیب، سؤمورگه‌مه‌یه چالیشسالار دا، ایندیکی دونیادا مسیحی‌لَشمه‌نی بیر قاچیش یولو اولاراق سؤمورگه‌چیلیگین یئنی واریانتینا چئویریب‌لر. کاپیتالیسمین یولونو هامارلایان پروتستان اینانجی‌نین پیمانکارلاری اورتادوغو ایله دوغو آدلانان اؤلکه‌لرده اؤنجه‌دن یئرلَشیدیریلیب‌لر. یاردیم‌سئوَرلیک چتری آلتیندا اؤلکه‌لره گیریب، آداملارینی یئتیشدیریب، دۆشونجه‌لری یؤنَلدیب؛ آدام، کۆلتور، دین آلیش-وئریشینی یولا سالماغی باشاریب‌لار. خاچ ساواشلاری ایستانبولون فتحی ایله سونوجلانسا دا، خاچلی‌لار یاراتدیق‌لاری یئنی دۆنیا گؤروش‌لری ایله دۆنیانی سۆلطه‌لری آلتینا آلماغی باشاردیلار. مسیحی‌لَشمه یئنی سۆلطه‌نین آراجی، ایکی باشلی سوی قیریم یولا سالیر. بیر باشدا، بَللی بیر دین-کۆلتوره باغلی اینسانی، اؤز دین-کۆلتوروندن قوپاریب، او بیری باشدا، باتی‌نین دین-کۆلتورونه باغلاییر. کلیسادا تاوفه مراسیمی ایله خاچلاناراق مۆسلمانچی‌لیق‌لارین سونلاندیریب، گؤیوللو اولاراق خیریستانلیغا کئچیرلر. کؤکوندن آیری دۆشن‌لر بیرینجی نسلده اولماسا دا، ایکینجی-اۆچونجو نسلده کؤکلریندن قوپوب یئنی دین-کۆلتورده أریمه‌یه محکوم اولورلار و یا اؤدول‌له‌نیرلر.
راوی برلین‌ده تبریزلی یاشلی کیشی ایله تانیش اولاندان سونرا، آرالاریندا اولان اورتاقلیق‌لاری تبریز ایله تبریزدن گلن چای ایچمه هوه‌سی اولور. چای ایله قولچاق، راوینین تبریزدن یانینا آلدیغی ایکی آیریلماز شئی‌لر دیر. قولچاغی دۆشرگه‌ده مَروه‌نین دوغدوغو اوشاغا وئره‌رک، قولچاق ایله یاراتدیغی آنلاردان قورتولوماغا چالیشیر. چای ایسه بیر آیریلماز اؤزللیک کیمی راوی‌یه یاپیشیر قالیر. یاشلی کیشی قاچماق مجبوریتینده اولدوغو اۆچون، اؤزو ایله عاییله‌سینین جانینی گؤتوروب آرازدان قاچیر. نه قدر تبریزه دۆشگون اولوب تربیزی خاطیره‌لرینده یاشاسا بئله، تربیزی دَییشیب یاخشی‌لاشدیرماق ایسته‌میر. تبریزی تَرک ائتدییی کیمی یانی تَربیز کیمی گؤرمک ایسته‌ییر. تبربزی یاشاتماق اۆچون هئچ بیر برنامه‌سی یوخدور. تربیزی ساده‌جه خاطیره‌سینده یاشاییب-یاشاتماق ایسته‌ییر.
نظره گلیر راوی سورونلاردان قاچماغی عمومی‌لَمیش بیر سئچه‌نک کیمی یایقین گؤرور. موهاجیرلر بللی بیر دَیرلرین اۆستونده موجادیله ائدیب، کؤچمک مجبوریتینه دۆشنده، باتی کۆلتورونه آلینماق اۆچون، همان دَیرلری آیاق آلتینا آلا بیلیرلر. راوی دنیزلری توتوشدوراراق، دنیزلرین گؤروندوک‌لری کیمی اولمادیق‌لارینی وورغولاماق ایله توپلوم‌لارین دا گؤروندوک‌لری کیمی اولمادیق‌لارینا ایشاره ائدیر. ایستانبول بیر مئتروپول شهری کیمی بۆتون هویت‌لری اؤز ایچینده یاشادان شرقین تکجه شهری دیر. بو شهر اورتا دوغو ایله دوغودان قاچان‌لارین بیرلَشدیک‌لری بیرینجی و سونونجو شهر دیر. اورتا قاتلی اورتادوغولو اینسان‌لار اؤلکه‌لرینین سوسیال-سیاسال دوروموندان باتی‌نین دموکوراسی یاییلمیش اورتامینا قاتیلماق اۆچون قاچسالار بئله، باشقا اؤلکه‌لردن و یا ائتنیک‌لردن اولان اورتا دوغولولار ایله قایناشانمیرلار. باتی کۆلتورونده أریمه‌یه جان آتان دوغولولار، باشقا دوغولولارلا قایناشماغا بئله حاضیر اولمورلار. عربلر اؤز جرگه‌لرین قورورلار. مَروه، تکجه بیر تۆرک قادینین یانیندا اؤزونو راحات حیس ائدیر. فارس‌لار اؤز ایچلرینده بئله بیرلَشه‌نمه‌دیک‌لرینه باخمایاراق، باشقالارینا (اؤزل‌لیک‌له عربلر ایله تۆرک‌لره) نیفرت بسلمک‌ده بیرلَشیرلر. موسی بیر سوریه‌لی عرب اولاراق، شیرینین ماراغینی قازانا-قازانا، شیرینین ذئهنینده کیشی‌لره قارشی یارانان گۆوَن‌سیزلیکدن اؤترو یاریم گۆنلوک دیلخوشلوغا شیرینی راضی سالانمیر.
راوینین خوشلاندیغی اۆچ قونو واردیر؛ بیرینجی‌سی یونان اوسطوره‌لری ایله فلسفه، ایکینجی‌سی باتی‌نین عمومی کۆلتورو، اۆچونجوسو تبریزین خاطیره‌سی دیر. تبریزین خاطیره‌سینده دام-داش، توکان-بازار، محله‌لر ایله عابیده‌لر خوش خاطیره اولاراق قالماغی باشارا بیلیرلر. سانکی تبریز، کیملیک ساواشیندا دیل‌سیز-آغیزسیز أل-قولو باغلانمیش، جانی بوغازا یئتیشمیش بیر وارلیق کیمی اؤزوندن دؤرد أللی صاحاب چیخماغا چالیشیر. باتی کۆلتورو؛ دیلخوشلوق، یاشاییش داشییان کۆلتور، اورتادوغو کۆلتورو اؤلوم ایله کدر یارادان کۆلتور تانیتدیریلیر. شیرین، تربیزلی یاشلی کیشی‌نین ائتگی‌سی آلتیندا مسیحی‌لر جرگه‌سینه گیرمک‌دن قورتولوشو ایله بیرگه، باتی کۆلتورون یاراتدیغی توختاقلیق کؤلگه‌سینده یاشاماغا ایمکان تاپماق اۆچون او دۆشرگه‌دن
داشینیب باشقا دۆشرگه‌یه یوللانیلیر. سونو بللی اولمایان، کیملیگی بللی اولمایان بیر گله‌جک اونو گؤزله‌ییر. تهران 30/3/1401
کیتاب ایلک دفعه، 456 صفحه‌ده، تهرانین "عنوان" یایین ائوی طرفیندن 1399-دا چاپ اولونوب. جیلد ایله صفحه دۆزه‌نله‌یه‌نی مهران رجبعلی‌زاده دیر.
باشلانیشدا راوی بیرینجی شخص ایله روایتی باشلاییر. نوحه شاعیری اولوب، نئچه شعر کیتابی چیخاردان دایی، باجی‌اوغلوسونون ال-یازی دفتری‌نی، اوغلونا قایغی‌لانان باجی‌سیندان آلیب، باجی‌اوغلوسونون دالیسیجا گئدیر. باجی‌اوغلوسو ایله بیر قفه‌خانادا قرارلاشیر. باجی‌اوغلوسونون قفه‌خانا یولداشی، علی قولو قفه‌‌خاناچی‌نین قوهومو دَلی منصور دیر. دَلی سانکی بیر آچار سؤزدۆر. روایتین هر یئرینده دلی‌لیک‌دن بیر ایز واردیر. راویلر بیرینجی شخص اولسالار دا، یازی‌دان یازی‌یا دَییشیلیر. دایی ایلک بؤلومون راویسی دیر. باجی‌اوغلونون دفترینه کئچینجه، یئرینی باجی‌اوغلویا وئریر. باجی‌اوغلو دا هردن یئرینی سئوگیلیسی ساندیغی "رعنا"-یا وئریر. روایت‌لر بو ایکی اوغلان-قیزین دفترلریندن اوخونولور. یازیدا سؤزلرین یاللی‌سی‌نی گؤرمک اولور. بعضی یئرلرده سؤزلر سیجیرله‌مه کیمی سیجیرله‌نیر. هر کلمه‌ده بیر یان آنلام آختاریر. بو آختاریش‌دا اوخوجونو اؤزو ایله یول-بیر ائله‌ییر. روایت باشلاندیغی ایلدن دالی‌یا قاییدیر. بو قاییدیش ایلکه قاییت‌سا دا، ایره‌لی‌له‌مه‌سی زامان آخاریندا بیر یؤنلو آخمیر. هردن قاباغا آخیر، هردن دالی! آنجاق، اۆست-اۆسته قاباغا یؤنه‌لی بیر آخین دیر. روایتین سونو کیتابین باشیندا وایه کیمی گلمه‌یینه باخمایاراق، بۆتونلوکده روایت آسیلی قالیر. باجی‌اوغلونون دفتریندن روایت دۆزنلی قاباغا گئدیر. دفترین سونو کیتابین سونوندا گلمه‌یینه باخمایاراق، روایت بیتمیر. ائله نظره گلیر، یازیچی روایتین سونونو تله‌سیک قورتارماق ایسته‌ییر. روایت اینقیلابین غلبه‌سی ایله سونا چاتیر. کاراکتئرلر اینقیلاب گۆنلرینده هیجان باخیمیندان زیروه‌یه دیرمانیرلار. زیروه‌ده آسیلی قالیرلار!
روایت، اینقیلابا دایالی گۆنلر زیروه‌یه چیخیر. بیردن، اینقیلاب اولان کیمی، زیروه‌دن دۆشور. او بؤیوکلوکده اینقیلابدان سونرا، اردبیل شهرینده شاهین سون دؤنمینده سوسیال داورانیش آچی‌سیندان عئیبه‌جر گؤرونن کاراکتئرلر، اینقیلابدان سونرا دَییشمه‌دن جانلانیرلار.
یازی، اردبیلین اینقیلاب ایل‌لرینی چوخ گؤزل تصویره چکیر. نؤحه‌یه، محرمه گؤره وئریلَن آچیقلاما، قانینا قاریشمیش بیر اردبیل‌لی‌نین یازی‌سی اولدوغونو آچیق-آشکار اورتایا قویور. اردبیل‌لی اولمایان یازار، محرم گۆنلرینده خالقین داورانیش‌لارینی، یاراتدیق‌لاری اورتامی جانلاندیرا بیلسه ده، اونلارین ایچینده یاشایان هیجانی قلمه آلا بیلمز.
یازار، اوخوجونو اردبیل ایله تانیش ائله‌ییر. آنا کاراکتئر (حسن آغا) اردبیل‌دن ائشیگه چیخمامیش، اردبیله دۆشگون بیری دیر. آنا کاراکتئری دالیسیجا چکن کاراکتئر، باشقا شهرلری گؤرموش اردبیلی باشقا یئرلر ایله توتوشدوروب، اردبیلی بَیَنمه‌ین دیر. بو ایکی گؤروش یازی-نین باشا-باشیندا چلیشگی‌یه گیریر. آنا کاراکتئرین شخصیتی ایلک، بؤیوک باباسی‌نین یاراتدیغی اورتامدا یوغرولور. اردبیلده نؤحه غالیب اولسا دا، بؤیوک باباسی اؤز چئوره‌سینده تای-توش‌لاری ایله موسیقی اورتامینی، نؤحه ایله یاناشی قاباغا آپارماغی باشاریر. بؤیوک باباسیندان سونرا یولداشی "قدیر"ین ائتگی‌سینه کئچیر. "رعنا" یاردیمجی کاراکتئر حسن‌آغانین یاشاییشینا گیرندن، یاواش-یاواش حسنی ائتگی‌سی آلتینا آلیر، سونوندا سانکی ایکی کاراکتئر بیرلشیر. "حسن" اوزاقدان "رعنا"نین قارداشی کیمی گؤرونور. "رعنا"نین قارداشی "ماحی" ده "حسن"ی سانکی رعنانین قارداشی گؤرور. روایت‌ده گئدن اورتام، آتامان بیر اورتام دیر. آتامان اورتاما باخمایاراق، حسن رعنانین کؤلگه‌سینده قالیر. رعنا ایله ایلگی قورمامیشدان اؤنجه، بیر کؤلگه کیمی اونون دالیسیندا سۆرونور. اونلا ایلگی‌یه کئچندن سونرا دا، شخصیت باخیمیندان اونون کؤلگه‌سینده قالیر. "رعنا" ایله "حسن"ین بیر چوخ آنلاری کئچدییی یئرده، "کیتابخانا"دا، اونلار دۆشونجه آچاری‌نا چئوریلن تهراندان گلن فولکولور آراشدیرماجی "ریحان" ایله تانیش اولورلار. "ریحان" ایله ایکی دؤنه گؤروش‌سه‌لر ده اونلار دونیایا نئجه باخماغی اوندان اؤیره‌نیرلر. ریحان اؤزونه قاییدان آذربایجان کؤچگون‌لرینین سیمگه‌سی دیر. "بایاتی"، آذربایجانی داشییان، آذربایجانا مخصوص فولکلور نیشانه‌سی دیر. ریحان‌ین دیلیندن بو بایاتی؛ «دیلیمین اۆستۆ یارا، - آلتی قان، اۆستو یارا – دیلیم سنی کسه‌رم – نه دئدین دَیدی یارا» آچیقلانیر. اوندان سونرا، یئری گلنده بایاتی‌لاردا اولان دونیا ایله تانیش اولوروق.
جینسیتی سؤزلر زامان-زامان او ایکی‌سینین قارشی‌سینا چیخیر. هر دؤنه حسن او سؤزلری یوموشالتماغا چالیشسا بئله، رعنادا یارانان آجی‌نی آلمیر. حسن، بؤیوک باباسیندان فولکلورو، قدیردن کیشی‌لیگی، رعنادان دا یئنی‌لیگی آلیب اؤزونده اولان اردبیل‌لی‌چیلیک ایله بیرلشدیریب، دَییشیک بیر کاراکتئر اورتایا قویور. بو اوچ شخصیتین فضاسیندا آز-چوخ دَلی‌سو˚ولوق واردیر.
کیتابین شیرین دیلی واردیر. قیسا-قیسا بؤلوم‌لره آیریلماسی، اوخوماغینی راحاتلادیر. کیتابدا بیر چوخ دئییم‌لر ایله ایلک تانیش اولوروق. اؤرنک اۆچون: « "میریتداماق؛ میریتلاماق"، بیر شئی‌یه حسرت‌له باخماق، دونوخماق»،
اونون یانیندا آزاراق فارس ائتگیسینده اولان دئییم‌لر گؤزه ده‌ییر. اؤرنک اۆچون:
14-جۆ صفحه‌ده ایکینجی پاراقیراف‌دا بو جۆمله ایشله‌نیب: "قاپی‌یا یاخین اوتوروب هاوا یئمک ایستیردیم.". بو جۆمله‌ده "هاوا آلماق" یئرینه فارسجانین "هوا خوردن" عیبارتیندن چئوریلمیش"هاوا یئمک" ایشله‌نیب.
40-جی صفحه‌نین اۆچونجو پاراقیرافیندا " یئر سَرمک" ایشله‌دیب. بو کلمه فارسجادا ایشله‌نن "لحاف و تشک پهن‌کردن"-ین تۆرکجه چئوریسی دیر. بونون یئرینه "یئر سالماق" ایشله‌دیریک.
یازیدا هردن یازیچی‌یا اؤزل کلمه یازیلیش‌لاری ایله اۆزله‌شیریک؛ میثال اۆچون:
"عالاقاپی". بو بیرله‌شیک سؤز فارس‌لاردا "عالی قاپو" یازیلیر. سؤزون قورولوشو تۆرکودور. سؤزون ایکینجی بؤلومونون معناسی بَللی دیر. آنجاق، بیرینجی بؤلۆمونو "عالی" سانساق، بو بیرله‌شیک سؤزون دۆزولوشو "عالی قاپی" بیرله‌شیک سؤزونو "عالا قاپی‌یا" ده‌ییشدیرمز. اردبیلده "عالا قاپی" دئییلمه‌سی، "آلا قاپی" بیرلشمه سؤزونو ذئهنده جانلاندیریر.
" اوخوجونون سسی گلر"؛ اوخوجو گئنل‌لیک‌له کیتابی اوخویانا دئییلیر. "اوخوجو" یئرینه "اوخویان" ایشله‌نر. "چالقیچی" کلمه‌نین یئرینه "چالیجی" ایشله دیر. "چالقیچی" یئرینه دۆشموش بیر پئشه آدی دیر.
"پاسیمیزی آتدیق" یئرینه "پاسیمیزی آلدیق" گلنده سانکی سؤز یئرینه دۆشمور!
"بؤیوک‌لَنه‌رک"، بو سؤزون یئرینه قیز اوشاقلاریندا "آغ‌بیرچک‌له‌نه‌رک"، اوغلان اوشاقلاریندا "آغ‌ساققال‌لاناراق یا آغ ساققال سایاغی" ایشله‌نیر.
من بیلمه‌دیم"سودلو آش" سؤزونو"سوت آشی" یئرینه ایشله‌دیب یوخسا اونلارین ایکی باشقا آنلام‌لاری واردیر!
کیتابین باشا-باشیندا دئفیس‌له یازیلمالی اولان کلمه‌لر، دئفیس‌سیز یازیلیب‌دیر. اولا بیلسین بیله-بیله تۆرکیه‌ده یارانان یئنی یازما آخینی‌نی بوردا دا یئرینه سالماق ایسته‌ییر. میثال اۆچون: "یورغان-دؤشک"، "اۆزدن-گؤزدن"، "آغیز-بورنو"، "تئز-تئز"، "یورغا-یورغا"، ... .
رومانین بؤلوم-بؤلوم آیریلماسی صحنه‌لر ایله راوی‌لری دَییشدیریر. راویلر بیرینجی شخص اولور. راوی ایندیکی زامان ایله کئچمیش زاماندا روایت ائدیر. یازیچی بئله روایت اولماغا کیتابین ایچینده توخونور. کئچمیشدن آیریلانمایان "حسن آغا" کئچمیشی ایندی‌ده جانلاندیریر. اونون یاشاییشی سانکی اون‌بیر یاشدان باشلاییب، یئنی یئتمه‌لیک‌ده بیتیر. او اؤزونو یئنی یئتمه‌لیک‌دن اۆسته داشی‌یا بیلمیر. ایچینده آلوولانان یئنی‌یئتمه‌لیک هوه‌سی سینما کیمی یئرلرده جانلان‌سا دا، اونو اؤز ایچینده باسدیرماغا چالیشیر. یاری‌قالمیش، ایچده آلاولانیب آغیزا گلمه‌ین بیر سئوگی دادی، حسن ایله سۆرونور. "رعنا" ایله چییین-چییین گلدی‌یینده حسن هیجانلانسا دا، "رعنا"نین اونا تپگی‌سی اولمور، سانکی، حسنی، کیشی دسته‌سینده گؤرمور. رعنا باشقا اوغلان‌لار طرفیندن جینسی باسقی ایله اۆزله‌شنده، حسن گاه اوزاقدا دورور، گاه قورخاخ‌جاسینا یاناشیر، ایسته‌دی‌یی کیشی‌لی‌یی اورتایا قویانمیر. بو اۆزدن ده، "رعنا"، حسنی یاخین بیر یولداش کیمی گؤرور. سانکی، اوندا حسنه گؤره باشقا حیس یارانمیر. "رعنا"، حسنین تَرسینه ایندی‌نی ده کئچمیشده یازیر. سانکی، ایندی دن تئز قورتولوب قاچماق ایسته‌ییر. "رعنا"نین قاچاق هاواسی حسنی اؤزونه باغلاندیریر.
کیتاب "میرزا علی اکبر صابیر" سایاغی، "رعنا" ایله "حسن"ین بیرلیکده صابیرین دیلیندن، "میرزا علی اکبر صابیر" کۆلتور ائوینه یازدیق‌لاری مکتوبدا، یازیچیلیغی، صابیرین خانیمین‌ین آغیزی ایله پیسله‌ین شعر ایله بیتیر. بو مکتوب ایله یازیچی، اوخوجولارا کود وئریر.
خورداد آیی‌نین 11-ی، تهران، عباس نعیمی
اؤزبکیستان سفرنامه سی
یازار رقیه کبیری
قطع رقعی، 209 صفحه
یایین ائوی: انور کتاب
بیرینجی یایین؛ تبریز، 1395
بو یازی بیر سفرنامه آدلانسا دا، اوخودوغوموز سفرنامه لردن فرقلی دیر.
ü روقیه خانیم شاعیر ایله بیرگه حئکایه- رومان یازاری اولدوغو اوچون، کیتابین چوخ یئرینده تاریخه ادبی-سوسیال باخیشلا جوموب اؤزو ایله اوخوجونو دا آپاریر.
ü سفری بیر شیرکت پلانلادیغینا گؤره، اونلار اویغون گؤردوکلری یئرلره گئتمه لی اولورلار. شیرکت ایسته ین یئرلری گؤرمه لی اولورلار.
ü روقیه خانیم ایکی یؤنلو(اولوملو-اولومسوز) آچیق-آشیکار بیر اؤن یارغی ایله گؤردوکلرینه یاناشیر. "امیر تئیمور"ا یارانان اؤن یارغی، اؤزبکیستانی گؤرندن سونرا، چوخ فرقله نیر. چونکی، اؤزبکیستان میللی وارلیغی آدلانان نه وارسا تئیموری دؤنمینه عایید دیر.
ü کیتابدا یئمک لر، گئییم لر، دب لر، موسیقی دن سؤز گئتسه ده، نارینلیقلارینی آچیقلامادان عمومی بیر گؤروش وئریر. بیر-ایکی یئرده نارینلیقلارا چوخ دیقت وئردیگی آن، یازارین خیال گوجو، اوخوجونو زامان آخینینا چکیر.
ü بو کیتابین باشقا اؤزللیک لریندن بیری ده قادین گؤزویله باخیلدیغی دیر. بو اؤزللیک هر بؤلمه یه قادین دامغاسینی وورور.
ü کیتابی اوخویاندا، سفرنامه ایله بیرگه روقیه خانیمین دویغولاری ایله تانیش اولوروق، بو دا، کیتابی شیرینله دیر.
ü کیتاب یئددی گونلوک یولچولوغون محصولو دور. یئددی گونده اؤزبکیستانین اوچ بؤیوک شهرینین("تاشکند"، "سمرقند" و "بخارا") تاریخی یئرلرینه گئدیلیر. دئمک اولار؛ بو آغیر یولچولوقدا بوش واقتلاری یاتاندان یاتانا دیر.
- کیتابین باشلانیشی " اؤزبکیستان یعنی م. م. م." یازینی کودلاندیریب کیتابی اوخوماغا ماراقلاندیریر. اوچ م. (مسجد، مدرسه، موزه) کلمه لرین باشلانیش حرفی دیر. هاوا یوللاری ایله اؤزبکیستانا گیردیکلری اوچون، یولچولوق تانیتیمی هاوا آلانیندان باشلاییر.
هاوا آلانینی روقیه خانیمین یازدیغینا گؤره، آدینا یاراشان بیر یئر دئییل. یازیچی، هوسله بو یولچولوغا چیخسا دا، هاوا آلانیندا گؤردوکلری گؤروشونو دَییشیر. هاوا آلانیندان چیخاندان سونرا تاشکندی دولاناراق "اؤزبکیستان" هوتئلینه گئدیرلر. سالیقچی (راهنما) "تاشکند"ی تانیتدیرارکن "سمرقند" ایله "بخارا" نی دا خاطیرلادیر. دئمک، تاشکند ده، تورک شهرلرینین چوخونا تای، زلزله یاتاغیندا یئرله شیب دیر. یئرآلتی قطعه لر زورا دوشنده شهر تیتره ییر. دئییلنلره گؤره 1966 دا 8.7 (سککیز ممیز یئددی) ریشتئرلیک زلزله اولوبدور. او زلزله دن سونرا تاشکندی یئنیدن قوروبلار.خیاوانلارین گئنیشلیگی اوندان اؤترو ایمیش. تاشکند سووئتلر بیرلیگینده، اؤزونه اوچ آد قازانیب: "بیرینجی سی «دوستلوق شهری» دیر. زلزله دن سونرا اون دؤرد سووئت جمهوریسی تاشکندی دوزلتمه یه قاتیلیرلار. ایکینجی سی، ایکینجی دونیا ساواشیندا، ساواشدا اولانلارا اوچ ائونه ایشله ییب چؤرک پیشیردیکلرینه گؤره، «چؤرک شهری» آدلانیب. اوچونجوسو اوشاقلارین تاشکندین هر بؤلگه سیندن اورا گلیب درس اوخودوقلاریندان اؤترو "اوشاقلار شهری" آدلاندیریبلار.". اونون دئدیگینه گؤره تاشکندین أسکی آدی "چاچ" ایمیش. سککیزینجی قرن، عربلر اورانی آلدیقدا، عرب دیلینده "چ" حرفی اولمادیغیندان اؤترو، بو شهر اؤنجه "شاش"، سونرا "شاشکند" و اون بیرینجی قرندن بویانا "تاشکند" آدلانیب دیر. بو ایپک یولو اوستو شهری، هر زامان هجوملارا معروض قالیب، داش کیمی دایانیب دیر. بو اوزدن، تاش )داش) سؤزو تاشکند میللتینین دایانیش سیمبولونا چئوریلیبدیر. یازارین تانیتدیردیغی تاشکند یئنیدن قورولموش بیر شهر اولسا دا، کوچه لری ایله اسکی بینالاری تاریخی اوندا جانلاندیریر. یئتمیش ایل سووئت دؤورونو کئچیردیکلرینه باخمایاراق اؤزبکیستان خالقی خورافه ایله بورونموش دینی اینانجلارینا باغلی قالیب دیر. تاشکند، باشکند اولسا دا، هله ده سوواق قوخویور.
- کیتابین ایکینجی بؤلومونون آدی "امنیتلی یئرده حاجی لئیلک بیر آیاغی اوسته دایانیر" دیر. ایکینجی بؤلومون گیریشی اؤزبک یئمک لری ایله یئمیش لرینی تانیتیمی ایله دیر. "اؤزبک پیلووو" ایله "باغِ زاغان" اوزومو آدلار ایچینده آد قازانمیشدی. "باغ زاغان" تئیموریلر دؤورونده هرات شهرینده بیر باغین آدی ایمیش. دئییلنلره گؤره "امیر تئیمور" ساواش ایله بیرگه هونر ایله طبیعتی ده عزیزله ین بیری ایمیش. تئیموریلر دؤنمینده شهرلرین چئوره سینده باغلار قورولموشدور. بو باغلار معمارلیق کیتابلاریندا تئیموری باغلاری آدینا تانینیر. بو عصرده تیکیلمیش باغلار رساملیق آلانینی دا ائتگیله میشدیر.
یازیچی بو بؤلومده ایکی"آنا" هئکلینی تانیتدیرار کن، کیتابین باشقا یئرلرینده ده ایزینی بوراخان دویغولار ایله مسئله یه یاخینلاشیر. بو دویغولاردان بیری قادین روحو دور. قادین روحونو عکس ائتدیرن یازیلاردان بیر پارچالاری: " منه ائله گلیرکی، بو اؤلکه‌ده ده شرقین بیر چوخ اؤلکه لری کیمی، بیر خانیم اؤز خوشبختلیک و غم-غصه لرینی یالنیز ائولادلاریندا عکس ائتدیریر. ائولادلاریندان باشقا اؤزونه عایید اؤزل بیر غم- غصه دن، اؤزل بیر خوشبختلیکدن هئچ بیر نَم- نیشان یوخ!"
یازار بو دویغونون ایچینده خوشبخت آنا سیمبولوندان "سِنا" بیناسینی گؤرورکن اؤزبکیستان حؤکومتی نین قورولوشوندان سؤز آچیر. دئدیینه گؤره، قانون کئچیرن مجلیسده نوماینده لرین یوزده اونو یاشام چئوره سی پارتیالارینا آیریلمالی دیر. اؤزبکیستانین "قانون کئچیرمه"، "قضائیه" و "اجرائیه" قوه لری واردیر. اجرائیه قووه سی "دئموکراتیک اؤزبکیستان جمهوری" سینده أن گوجلو قوه ساییلیر. خوشبخت آنا سیمبولونون قارشیسیندا قانادچالان حاجی لئیلک سیمبوللاری واردیر. بلدچی نین دئدیینه گؤره، حاجی لئیلک اؤزبکیستاندا موثبت بیر سیمبول داشیییر. "ایسلام کریموو" اؤزبکیستان جمهور باشقانی حاجی لئیلک لره گؤره بئله بیر سؤز دئییر: "هاردا امنیت وارسا، حاجی لئیلک اورادا بیر آیاغی اوسته دایانار."
یازارین وئردیگی معلوماتا گؤره؛ اؤزبکیستانین 12 ویلایت ی واردیر. مرکزی تاشکنددیر. تاشکند هئچ بیر ویلایت ه باغلی دئییل. بو 12 ویلایت دن علاوه قره قالپاق آدیندا خودمختار بیربؤلگه ده وار. یاشایان جمعیتلرین ایچینده یوزه یئتمیش دوققوزو اؤزبک، یوزه یئددیسی روس، یوزه دؤردو قزاق، یوزه دؤردو تاجیک، یوزده ایکیسی تاتار و یوزده بیری قره قالپاق، قالانی دا قیرقیز، کوره، اویغور، باشقیر، آذربایجانلی، ائرمنی، یهودی، ایرانلی، ترکمن و کیریمه تورکلری و بیر نئچه آیری جمعیتلر دیر. قانونا گؤره هئچ بیر جمعیتین سوی ایله جنسیت و یا دین باخیمیندان باشقاسینا، هئچ بیر اوستونلویو یوخدور. بلدچی‌نین دئدییینه گؤره بخارادا یاشایان ایرانلیلار فارسجا و سمرقندده یاشایان ایرانلیلار آذربایجان کؤکنلی اولدوقلاری اوچون، اؤزبکجه دانیشیرلار.
روقیه خانیم، اؤزونو ساخلایانماییب فئمئنیستلره گؤره سوروشاندا، بلدچی نین گولوش ایله اوزله شیر. بلدچی یه گؤره، اؤزبکیستاندا خانیملار ایله کیشی لر باراباردیرلار.
- اوچونجو بؤلوم "خالق رستورانی و اؤزبک پیلووو" دیر. صنعت موزه سینه گئدنده هئیکلی مئیدانا قویولموش امیر تئیمور مئیدانیندان کئچیرلر. بو مئیدان سیاسی دورومدان آسیلی اولاراق فرقلی هئیکللرین آدینی (کونستانتین فون کافمن، ایستالین، لنین، مارکس، ...) داشیمیش.
صنعت موزه سیندن وئردیگی بیلگیده، چکیده نگاری ایله سوزن دوزی (ال ایشلری) اؤزبکلرین اسکی هونرلریندن ساییلیر. صنعت موزه سینده، تئیموریلرین هونر ایله ایلگی لنمه لرینه یاناشاندا، ساواشجی قان تؤکن بیر یانی اولان امیرلر ایله اینجه صنعته دَیَر وئرن باشقا یانلاری اولدوغونو وورغولاییر. بو سایاق یاناشما، کیتابا آغیرلیغینی قویور. بو قونویو بیر اؤزبک کیمی باخماق ایسته سه یدی یازیچی، بلکه ده بیر قان تؤکن ساواشچی یوخ، دیریلیگی ساغلایان امیر کیمی امیر تئیموره یاناشاردی.
رسّاملیق، تئیموری دؤورونون یایقین هونرلریندن ساییلیرمیش. تئیموری سبکی رسّاملیقدا مستقل بیر سبک دیر. تئیموریلر دؤنمینده، "کمال الدین بهزاد" بو سبکین آدلیم رساملاریندان ایدی. اؤزبک پیلووو داشییان بؤلومده بو پیلووون نئجه پیشیریلمه یینه گؤره بیلگی وئریلمیر. ساده بو پیلووون ایکی جور (فرغانه، عروسی) اولدوغوندان سؤز گئدیر.
تاشکندین چارشی سیندا بؤلمه لر بئله دیر: چؤرک بازاری (اؤزبکجه بازار نان)، أت بازاری (بازار گوشت)، خشکبار بازاری و لبنیات بازاری. چؤرک، أت، خشکبار بازارینین ساتیجیلاری کیشی، لبنیات بازار ایله قیویر-زیویر ساتانلار خانیم دیرلار. تاشکندده سون گئتدیکلری یئر سیم-سیم رئستورانی اولور. سیم-سیم رئستورانیندا جاز موسیقی سی جانلاسا دا، جازدان خوشلانمایانلارا دینج کلاسیک موسیقی سسله نن یئر ده آییرمیش ایمیشلار.
- دؤردونجو بؤلوم "قاتار مراقَنده یه دوغرو آخیر" دیر . قاتار ، یازاری زامانا آپاریر. زاماندا 130 ایللیک سورن تئیموری ایمپیراتورلوغوندان باش چیخاریر. بو ایمپیراتورلوق قیلینج گوجویله، گئنیش یاییلماسی ایله بیرگه هونر و مدنیت پارلایان سمرقند، بخارا، هرات کیمی شهرلری جانلاندیریر.
سمرقنده یئتیشدیکده قاتاردان یئنینجه کئچمیشدن آیریلیب، ایندی یه گلیریک کیتابدا، امیر تئیمورون مزارینا!. سمرقند ایندی ده، تئیموریلر زامانی دونیانی آلدیغی سان ایله تانینیر. دئییلن لره گؤره، بو شهر، "سُغد" دؤولتی زامانیندا "مراقَنده" آدلانیرمیش!!! بلدچی نین دئدیگینه گؤره سمرقنددن اؤنجه، ایندیکی یئره یاخین اَفراسیاب آدلی بیر شهر وار ایمیش. چنگیزخان او شهری تورپاق بویونا چاتدیرسا دا، امیر تئیمور اونون یاخینلیغیندا سمرقندی تیکیب باش کند ائله ییر. تئیموریلر داغیلاندان سونرا سمرقند بخارا والی سینه باغلی اولور. 1868-جی میلادی ایلده روسلار سمرقندی آلیب روس حاکیمی شهره قویورلار. 6 قرن امیر تئیمورون زامانیندان کئچسه ده اؤزبک میللتینین گؤنوللرینده تکجه امیر تئیمور یاشاییر. یازار، امیر تئیمورون مزاریندا یئنه تئیمورون ایکی یؤنلو اولدوغونو وورغولایاراق، بو دؤنه اوستونلویو هونره یاراتدیغی ایمکانلارا وئریر.
سمرقندده ریگستان آدلی بیر مکان دا، اوچ بینادان اولوشموش بیر مجموعه واردیر. اولوغ بیگ مدرسه سی، شیردار مدرسه سی ایله طلاکاری مچید- مدرسه.
- " یئرله گؤیو بیر- بیریله باریشدیران سمرقند" بئشینجی بؤلومونه وئریلن آد دیر. افراسیاب شهریندن ساده جه تورپاق قالیب (سانکی یوخ ایمیش). تورپاق اولموش شهر، یازیچی نین خاطیره سینی هیروشمادان ناکازاکی یه، پالمیرادا داعش ایله طالیبانین یانینا آپاریر. اؤزبکیستاندا، زینداندان آغیر جزا یوخ دیر. دئیه سن اعدام سووئتلر دؤورو قالدیریلیب دیر!!!
"خوجا دانیال" مزاری، موسلمان، خیریستیان و یهودی لرین اورتاق زیارت ائتدیک لری مزار دیر. خوجا دانیال مزاری سیاب چایی یئرله شن تپه نین اوستونده دیر، تپه نین أته یینده ایسه گومبذلی دامچا یئرله شیر. اؤزبکیستاندا موقدس مکانلار ایله سو یان-یانا گلیر. یازارین ظنیجه سویو قوروماق اوچون موقدس مکانلار و موقدس مکانلاری قوروماق اوچون سودان فایدالانیرمیشلار.
"چیلله خانا" مزاردان گؤرونن تپه نین قارنیندا، قاپیسی قیفیللی دورور. چیلله خانا صوفولارین قیرخ گئجه-گوندوز دونیادان آیریلیب اؤزلرینده اولماق یئری دیر.
سمرقندین اسکی یئرلریندن بیری "اولوغ بیگ" رصدخاناسی دیر. تئیمورون نوه سی اولان "اولوغ بیگ" بیلگین بیر ایمیش. یازارین فارس سویلو یول-بیرلریندن بیری "اولوغ بیگ"-ین تئیمورون نوه سی اولدوغونو سیندیرَنمیر. روسلار اؤلکه نی آلاندان سونرا موسلمانلار ایله بیرگه یاشایا بیلمه دیکلری اوچون، سمرقندین یانیندا روسلار شهری آدیندا بیر یئر تیکدیریرلر. بو بؤلومده یئنه یازار بو دؤنه "جاواد مجابی" دیلیندن تئیموریلر دؤنمینین ایکی یؤنلویوندن سؤز آچیر: " تئیموری حؤکومتی قان تؤکن بیر حؤکومت اولدوغویلا برابر، دینی بیر حؤکومت دئییلدی. بونونلا بئله هونر و علمه یییه دوروردولار. بیزیم بوتون تجسمی هونر لریمیزین شاه اثرلری مغوللار و تئیموریلر عصرینه عایید دیر و بو عصرده هونر اینکیشاف ائتمیشدیر." بیز کلمه سی چوخ ماراقلی گلیر. نئجه بیز آدلاندیردیغیمیز کیملیگین هونر لرینین شاه اثرلری، ائله همن بیز آدلاندیردیغیمیز دوشمن لرین دؤنمینده یارانیر؟!!"
8- ینجی میلادی ایلدن قالان، ایستیقلال دؤنمینده مرمت اولونان کاغیذخانا سمرقندین باشقا تاریخی یئری ساییلیر. کاغیذخانا سو ایله فیرلانان دَییرمان یازاری، زامانین گئری دؤنوش آتینا میندیریر. اوردا، کاغیذ اسکی اوسلوب ایله عمله گلیر. یازار کاغیذین نئجه عمله گلمه یینی نارینلیق ایله ایضاح ائدیر. کاغیذین نئجه چتین عمله گلمه یی، کاغاذین دَیرینی آرتدیریر.
"شاهِ زنده" مقبره سی 8-ینجی یوز ایللیگه عایید اولسا دا، اوردا تیکیلن بینا امیر تئیمورون دستور ایله تیکیلیب دیر. "شاهِ زنده" مجموعه سینه اورتا آسیانین میرواریسی آدی وئریلیر. بو بینانین کاشیکارلیقلاری یازارین ماراغینی هر ندن چوخ چکیر. اوردا کاشیلارین گؤی رنگی ایله "گؤی" بیر-بیرینه قووشورلار . سمرقندده اولان تاریخی اثرلر، تئیموریلر دؤنمین نئچه یؤنلو و پارادوکس یارادان دؤنم اولدوغونو یازاردا جانلاندیریر. یازار، نه قدر خوش گؤرولو اولسا دا، بیر یؤنلو یازیلان تاریخی کیتابلاردان لایلانان گؤروشلرین ائتگیسینده "تئیموری" دؤنمینه بیر اؤزبک گؤزو ایله باخا بیلمک ایمکانی تاپمیر. یازارین دئدیگینه گؤره؛ "سمرقند تورپاقلا گؤیو رنگ واسیطه سیله باریشدیریب. هونر، یئرله گؤیو بیر- بیرینه هؤروب".
یازارین یول_بیری "جاواد مجابی"، "شهریار عدل" آدلی بیر آراشدیریجی و آرخولوقون "جهان ایرانی" نظریه سیندن دانیشیر. بو نظریه ده دونیانین هر بیر یئرینده ایرانین ایزینی گؤرسه دن شئی لر، ایرانین وارلیغی ساییلیر. بو نظریه کوردلرین "هر یئرده کورد واردیرسا اورا کوردوستان دیر" شوعارلارینی خاطیرلادیر.
- آلتینجی بؤلوم "قاتار ، شئیطان آراباسی"
سمرقندده (صحیح بخارایی) کیتابین یازاری "امام بخارایی"نین مزاری، یازار ایله یول_بیرلرینین مقصدی اولور. اوردا بوتون دینی مکانلارین مزاردا یاتان آداملارینا منسوب خورافه بورونن اوسطوره وی ناغیللار واردیر. یازار، اؤزبکیستانی گزَرکن خالقین یئنیلشمه سیندن سؤز آچیر. یاشا، قاتا، جینسه، پئشه یه باخمایاراق هر کسین الینده بیر موبایل گؤرمک اولور. سمرقندین بازاریندا قوهون(قوون) سبدی یازیچی نین ماراغینی قازانیر. سمرقنددن بخارایا قاتار ایله اوچ ساعاتلیق یولچولوغا چیخیرلار. یازارین واقونداشی سانکی خوروز رسامی ایمیش یازارا گؤره!!! کیتابین باشا-باشیندا یازارین سیمبول آختاریجی گؤزو واردیر. هر نه یی سیمبوللاشدیریر. بخارانین واغزالی (قاتار دوراغی) بلدچی نین دئدیگینه گؤره نیقالای زامانینا قاییدیر. دمیر یولو ایندیکی یئره یئتیشنده، دین خادیملری "قاتار شئیطان آراباسی دیر" دئیه، قاتر یولونون بخارایا چکیلمه یینه ایجازه وئرمه میشلر. روسلار اؤزلری اوچون واغزالا یاخین بیر شهر تیکمیشلر!!!
"لبِ حووض " آدلی مکاندا، حووض ون دؤره سینده، بیر رئستوران، ایکی دینی مدرسه، بیر ده خانقاه واردیر. دئییلن لره گؤره بو حووض ، 1915-جی میلادی آخان چایلارین سولاریندان فایدالانماقدان اؤترو دوزَلمیشدی. بخارادا سوواق بینالار بو شهری تورپاغا بویادیر.
- "مودئرن اینسانین هر ایشی یاریمچیق قالیر " یئدینجی بؤلومون باشلیغی دیر. "ایوب چئشمه" نین اوستونده بیر گونبذلی بینا تیکیلیب دیر. بینانین ایچینده بیر قویو (ایوب چئشمه سی نین قویوسو)، قویون آرخاسیندا بیر مزار، مزارین قیراغیندا بیر توغ، توغون باشینا پنجه لابه (بئش بارماقلی أل تیمثالی) و چئشمه دن لوله چکیلمیش سو قیرنالاری واردیر. بلدچی، بو چئشمه نین رَوایتینی دئیرکن، یازار گئنه دالیر خیال باغچاسینا. "امیر تئیمور" بو بینانی چئشمه نین اوستونه تیکدیریب دیر. بخارا شهرین شیرین سو چئشمه سی تکجه ائله بو چئشمه دیر. بوزقیر ایقلیمینده یئرله شن بخارا شهرینین خریطه سی، دَوه باشی شکلینده دیر. بو چئشمه یه گؤره خورافه یه بورونموش بیر روایت واردیر. بینانین دووارینا آسیلان خریطه ده، اورال گؤلونون 1960-دان 2010-قوروماسینین دؤنملرینی بیلدیریلیر. گؤلون قوروماسی نین اصلی سببی حددن آرتیق اکینچیلیک اوچون، سو گؤتورمک اولوبدور. "اورمو گؤلو" ده "اورال" گؤلونون یولونو گئدیر سانکی!!!
9-جو عصره عایید اولان ایسماعیل سامانی نین مزاری یئرله شن بینادا، 18 نؤوع کرپیج هؤرمه سی واردیر. بخارانین 16-جی عصرده تیکیلن حاصاری بازارا آچیلیر. بو بازارین؛ چؤرک، آغارانتی، قورو یئمیش، أت، گؤی-گؤیرتی کیمی بؤلوم لری واردیر. یازی یا گؤره بازارین ساتیجیلارینین یوزده دوخسانی خانیم دیرلار. بازارین تمیزلیگی، اؤزبکیستانین باشقا یئرلرینه تای یولچولارین ماراغینی چکیر. بازار ایله افراسیاب شهرین آراسیندا 18-جی عصیرده تیکیلمیش "بالای حووض " خانقاه-مَچید بیناسی یئرله شیر. بوردا دا سولاری ییغماغا بیر حووض واردیر. قدیم زامانلار صوفولارین مکانی اولموش یئرده ایندی نئچه ائونه لیک ناماز قیلینیر. صوفولاری گؤرمک اولمور.
ریگئستان مئیدانیندا یئرله شن سیاوش أرکی (بخارا أرکی)، یئنی چاغ باشلامامیشدان، حاکیم لرین مکانی اولوبدور. هر ساواشدا قالانین اوست بؤلومو ییخیلیب سونرادان دوزَلمیش ایمیش. قالادا زیندانین ایچینده سیمبولیک دوستاقلار بیر داها یازیچی نی دویغولاندیریر. قالادان اوزاقدا یاری گونبذلی فیروزه رنگینده بیر بینانی( نیم گونبذ مسجدی) بلدچی اونلارا گؤرسه دن کیمی، یازارین خیالی اوچور گئدیر گونبذدن گؤیه!
- سککیزینجی بؤلومون باشلیغی " زامان؛ اوجوزلو بیر میداد سیلن" دیر. شهرین سوواق بینالاری، بینالارین اسکی قاپیلاری، قاپیلارین اوستونده کی گول میخلارینین ایزی ایتمه یه دوغرو گئتمه سینی یازار، زامانی اوجوزلو بیر میداد سیلنه بنزه دیب دیر.
ائو-رئستورانین بیچیمی، قدیم زامانلاری جانلاندیریر. یئمکلری گؤزلویورکن "مجابی" توپلومدا سورویه قاریشیب ایتمه مک اوچون، هونرمندین توپلوم طرفیندن تعریفله نن استاندارلاردان اوجا سویه ده اولماسینی وورغولاییر.
"ستاره ی ماه خاصه" آدلی باغ-سارای بخارا حاکیمینین ائوی، سئوگیلیسی(ستاره خانیم) اوچون، 1911-1917 آرالاریندا تیکیلیب دیر. بینانین مئعماری اوستاد شیرین مورادوو دیر. "چهار منار" آدلی بینا، یازارگیلین سونراکی مقصدلری دیر. بو بینانین حئکایه سی باشقا بینالارین حئکایه سینه تای دینه باغلی دئییل. بو حئکایه عاییله یه باغلی بیر حئکایه دیر. اونا گؤره ده، یازارین خوشونا گئدیر.
اؤزبکیستاندا اولان امنیت حیسی یازیچی ایله یولداشلارینی چوخ ائتگیله ییر. خانیملار اؤزلرینی قوروماق دویغوسونو یاشامیرلار.
- سونونجو بؤلوم "سفر در وطن، خلوت در انجمن (بهاالدین نقشبند)" باشلیغیندا دیر. بهاالدین نقشبندی نین مزاری یئرله شن بینادا، بخارانین باشقا بینالارینا تای، حووض واردیر. بخارانین کویری ایقلیمینده، بو بؤیوک حووضلار سوُیون هدره گئتمه یینین قاباغینی آلیب و أسکی زامانلاردان بری سوُ توپلاماق اوچون بیر آراج اولوبلار. بهاالدین نقشبندینین آغ معجرله حاصارلانمیش اوستو آچیق مزاری، حیطین اورتاسیندا یئردن اوجا بیر مکاندا دیر. بینا اوچ بوجاقلی بیر ائیوان ایله، نئچه چیلله خانادان اولوشور. او یئرین آدی هیندوان قصری، سونرا عارفان قصری اولموش ایمیش. بهاالدین نقشبندیه 1318-جی میلادی ایلده دوغولسا دا، ایندی گؤرونن بینا 19-جو عصرده تیکلیب دیر.
کیتابا گؤره بهاالدین اؤز عصرینین بؤیوک عاریفلریندن اولوب دور. اونون شاگیردلرینه وئردییی درس بو ایمیش: "سفر در وطن، خلوت در انجمن". او ، ذکر جهری ایله راضیلاشا بیلمیرمیش. اوستادین اصل سؤزو بو ایدی؛ " دل بیار و دست بکار". بهاالدین دئییرمیش کی: "گرکلی دئییل بیر صوفو طریقت یولوندا سئیر و سلوک ائتمک اوچون یاشامین نعمتلریندن أل اوزسون. صوفو دا باشقا اینسانلارا تای یاشاییب عاییله قوروب، یاشاملا برابر صوفولوغون دؤرد مرحله سی یعنی شریعت، طریقت، معرفت و حقیقته چاتمالی دیر."
"بخارا" نین سووئت دؤورونون سونونجو جمهور باشقانی "فیض اله خواجه"نین ائوی، بلدچی نین دئدیینه گؤره، بخارا وارلیلارین ائولرینی تمثیل ائدیرمیش. ائوین اوچ حیطی وار ایدی. بیرینجی حیط باغ کیمی، ایکینجی حیط بیناسی دؤولته باغلی ایداری ایشلری گؤرمک اوچون، اوچونجو حیط ایسه ایکی مرتبه لی اوچ ائیوانلی بؤیوک بیر ائو ایدی. بو ائو، گونون ایشغینا دایالی، یاز، یای، پاییز و قیش ائولرینه بؤلونور. "فیض اله خواجه"، "ایستالین"ین أمری ایله 1937 ده اؤلدورولوب، تک ائولادی(قیزی) سیبری یه سورگون اولموشدو. یازارین دئدیگینه گؤره اؤزبکیستانین اسکی معمارلیغیندا پنجره لر ساده جه حیطه آچیلیرمیشلار. کوچه ایله دربنده آچیلان پنجره لری یوخ ایمیش.
بخارانین "قره گول" بؤرکو تانینمیش بؤرک دیر. قره گول بؤرکو قوزو دریسیندن تیکیلیر. بؤرکچو بازار توریستلرین ماراغینی قازانان آلیش-وئریش بازارلاردان بیری دیر.
"پای کلان" میناره سی، 12-جی قرنده بخارا حاکیمی أرسلان خانین أمری ایله تیکیلمیشدی. 47 مئتر اوجالیغی، 10 مئتر بینؤوره سی، 14 بئلی، هر بئلین ده اؤزل کرپیج هؤرمه سی، بو عظمتلی میناره نی بخارانین سیمبولونا چئویریب دیر. میناره نین یانیندا "اولوغ بیگ مدرسه" سی ایله "میر عرب مچید"ی یئرله شیر. اؤزبکیستاندا گلینلرین، گلین پالتاری ایله موقدس یئرلرین زیارتینه گئتمه سی، یازاری ماراقلاندیریر. "پای کلان"ین یانیندا خالچا توخویان قیزلارین دورومو، ایش اوشاقلار ایله قادینسل حیسلری قاپسایان قیزلار دویغوسونو، یازاردا اویاندیریر. قیزلارین دَزگاه باشیندا موبایل اویناتمالاری، مودئرنیزمین آیاق ایزلرینی گؤسترگه سی کیمی اورتایا گتیریلیر.
اؤزبکستان یولچولوغون سون ناهاری بیر رئستوراندا اولور. رئستورانلاردا "آت أتی" بیر دئسئر کیمی یئمک ماسالارینا قویولور. اؤزبک یئمکلرینین چوخو أتدن دوزَلیر. قولچاق دوزَلدن فابریکا یولچولاریمیزین سون گزدیکلری مکان اولور. قولچاق دوزَلدن فابریکادا، کاغیذ خمیریندن دؤزَلَن قولچاق (اؤزبکجه؛ قوقیرچوق) اؤزبک ناغیللارینین شخصیتلرینی جانلاندیریر.
بخارا هاوا آلانیندان تاشکند هاوا آلانینا گئدیب، گئجه نی هوتئلده قالیب، سحر تاشکندین هاوا آلانیندان تئهرانا دؤنمک ایسته ین یولچولار، تاشکند هاوا آلانیندا تپه دن دیرناغا آختاریلیرلار. بو دا موسافیرلری اینجیدیر. یازیچی طیاره ده نوت دفترینه یادداشتلارینی یازیر. یولچولوغا باشلامادان اؤنجه تاریخه سفر ائله مه یی دوشونن یازار، دؤنوشده ده، تاریخه سفر ائله دیگینی دوشونور. اؤزبکیستانین تاریخینده "تئیموریلر" دؤنمیندن سونرا هئچ بیر دؤنم اؤزبک میللتینین میللی وارلیغینا بیر شئی آرتیرماییب دیر. سووئتین ایدئولوژیک باسقی سی، اؤزبکلری اؤز میللی کولتوروندن آییرا بیلمه ییب دیر. سووئتلردن سونرا خورافه ایله دینی اینانجین قارما-قاریشیق قاریشیمی خالقین ایچینده آیاق آلیب گئدیر.
بو یازی ایشیق سایتیندا یاییملانیب دیر.
دئمک اولار شهر آدلانان یئرلرین چوخوندا تؤکولموش هئیکل‌لر مئیدانلارا قورولور. هئیکل تؤکمک کئچمیشدن قالان بیر کولتور ساییلیر. هر بیر جانلی-وارلی میللت، قهرمانلارینا (یئنیلمیش یا قازانمیش فرق ائله‌میر) هئیکل‌لر تؤکدوروب اونلارین گؤردوکلری ایشدن اؤترو، او میلتین ذئهنینده جانلاندیریرلار.
قهرمانلارین میللت‌لیک‌لری یوخ اولاندا، اورتادا اونلاری منیمسه‌ین بیر میللت اولمادیقلاری اوچون، کیمسه یادیرقانمیش بیر میللتین قهرمانینا هئیکل تؤکمز. هردن اؤلموش میللت لرین ایچینده یئر آلان بیر میللت، قهرمانلیق لارینا دایاناراق او میللتی دیریلتمک ایسته‌ین لرده اؤلور.
هئیکل‌لری تیکیلن قهرمانلارین حیکایه‌لرینی بیر آدام فرقلی آچیلاردان یازماغا باشلاسا، سانمیرام عؤمرو بوتون قهرمانلارین حیکایه‌لرینی یازماغا چاتا. قهرمانلار بیر اولایی اؤنمسه‌ییب چوخلارینین جسارتی چاتمادیقلاری ایشلری گؤره بیلیب‌لر. اولا بیلسین، خالق ایچینده قهرمان آدلانان کیمسه‌لر، یاخین چئوره‌لرینین گونده‌مه دایالی قاخینجلارینا معروض قالیب لار. آنجاق عؤمور کئچندن سونرا بیر قهرمان کیمی خاطیرلانیب لار. خوشبخت قهرمانلار، یاشادیقلاری چاغدا قهرمانلیق‌لارینین پایلارینی آلا بیلیرلر. بو دا او چاغین قودرتده اولدوغو آداملارین منفعت‌لرینه باغلی دیر.
هئیکل لری تیکمه‌یه قرار وئرنلر، چاغلارینین دوروموندان آسیلی اولاراق قرار وئریرلر. خالقین ایچینده یاشایان جانلی قهرمانلارین حیکایه‌لری دیلدن دیله دئییلنده، نسیلدن نسیله کئچدیکجه یادیرقانیلا بیلیر. یاشادیقلاری چاغدا حیکایه‌لری قلمه آلینسا، دئمک اولار هئیکل‌لری تیکیلمه‌یه آدایلانیرلار. قلمه آلینمایان قهرمانلارین خاطیره‌لری نسیل ده‌ییشدیکجه یاددان چیخیب، ایتیب گئدیرلر.