داش قاپی
دوشوندوک‌لریمین پارچالارینی هردن ایسته‌دیـییم کیمی یازیرام
داش قاپی
دوشوندوک‌لریمین پارچالارینی هردن ایسته‌دیـییم کیمی یازیرام
باشقالارین ، آرزیلاریمیزین یئرینه یئتمه سینده اولان ائتگی‌سی
بو گون دونیا گؤرموش خوشبخت گؤرونن بیرینین سؤزو بئله ایدی؛ (ما آرزوهایی داریم که در برآورده کردن آن تلاش میکنیم، بیزیم آرزیلاریمیز واردیر اونون یئرینه یئتمه‌سینه چالیشیریق). آرزیسینی هر کسین آرزیسی آدلاندیریردی و هر کس ده ائله او دیله‌یین یئرینه یئتمه‌سینه اوردایدیق. دیله‌یی شخصی دیلک اولسا دا، بیر چوخ آدامی اؤزو ایله یول-بیر ائله‌یه بیلن بیر دیلک ایدی. بلکه هر اینسان عؤمرونده یوزلرجه آرزیسی اولا، اونلارین یئرینه یئتمه‌سی اوچون، فرقلی آداملاردان فایدالانمایی دوشونه، آنجاق دیله‌یین نئجه اورتا قویولماسی و یا دیله‌یین کیمین طرفیندن اورتایا گلدیگی اوچون یول-بیر اولانلار فرقلی اولا. اولا بیلسین عئینی دیله‌یی ایکی باشقا آدام اورتایا قویسا، عئینی آداملار او دیلک‌لره فرقلی تپگی‌لری اولا. دیلک‌لریمیزین یئرینه یئتمه‌سی اوچون، اؤنجه اؤزوموه دیلک‌لریمیزی بللندیرمه‌لی‌ییک. سونرا اؤزوموزه سونوب، سونرا باشقالاری ایله اورتایا قویمالی‌ییق. آداملارین ماراغینی قازانمالی‌ییق. باشقالارین ماراغینی نئجه قازانماغینی اؤیرنمه‌لی‌ییک. یئری گلنده دیله‌ییمیزی یئرینه یئتیرمک اوچون، باشقالارینین (بللی اورتاملاردا یاخشی آلینا بیلن کیمسه‌لر) دیلیندن دیللندیرمه‌لی ییک.
تورکو دیلینده یازماماق
دونن احمد کسروی‌نین (اللّغة الترکیة فی ایران) (احمد امیر فرهنگی ایله محمّدعلی شهابی شجاعی یازینی چئوریب‌لر، رضا همراز دا بیر باشلیق یازیب.) یازیسینی اوخویوردوم. یازی، اؤز زامانیندا ایراندا تورکو دیلینین دورومونا بیر آچیقلاما دیر. یازیدا گئدن ایچه‌ریلیگه توخونماق ایسته‌میرم. بو یازی‌یا سبب اولان بو قونولار ایدی. بیرینجی‌سی آنا دیل‌لری تورکو اولانلارین سایی‌سی‌نین آنا دیل‌لری فقط فارسجا اولانلارین (مازندرانلی، گیلک، لر، ... اولمایانلار) ساییندان چوخ اولماسی دیر، اونون یانیندا تورکو دیلی تکجه بیر یئره عایید دئییل، بلکه ایرانین باشا-باشیندا واردیر. تورکو ایله فارسجا ایچ-ایچه گیریب‌لر. شیراز، قزوین، تهران و همدان کیمی شهرلری ایکی دیللی تانیت‌دیریب دیر.
تورکلرین سایی، کسروی‌نین دئدیگینه گؤره فارسدان چوخ اولماسا دا، آز دئییل ایمیش. آنجاق سایلاری بیر اولسا دا تورکجه یازیب-اوخویانلارین سایی چوخ آز ایمیش. اونون دئدیگینه گؤره مشروطه باشلاناندان او یازی یازیلانا دک، آذربایجاندا چیخان درگیلرین سایی 30 اولوردو. اونلارین ایچینده تکجه 3 درگینین دیلی تورکو ایمیش کی اونلار دا نئچه ساییدان آرتیق یاییملانمامیشدیلار. اونون دئدیگینه گؤره دیل ایله ایلگی‌له‌نن کیمسه‌لر بئله تورکجه یازمیردیلار. تورکجه اوخوماغا ماراق چوخالسا دا، تورکجه یازان چوخ آز ایمیش. شعر ایله طنز قونوسوندا یازانلار وار ایمیش.
ایندی دوروم او زاماندان چوخ فرقلی دئییل. یازیب-یاییملاماق ایمکانلاری او قدر چوخالیب کی هر کس ائله‌یه بیلر اؤز ائویندن بیر یایین ائوینین ایشین گؤرسون. ایسته‌دیگینی یارادیب دونیا ایله پایلاشسین. گؤردویوموز کیمی، دیل دیغدیغالاری اولان اینسانلاریمیز بئله، تورکو یازماقدان چکینیرلر. بیر دیل، یازیب-اوخونوب ائشیدیلمک ایله یاشار. بیری بیر دیلی اونو یاشاتماق ایله ساوونمالی دیر.
آلچا گؤزوندن گلسین
"آلچا گؤزوندن گلسین" رومانی‌نا اؤتری بیر باخیش
رومانین یازاری ،حافظ خیاوی ۱۳۵۲-جی ایلده خییوودا دوغولوبدور. خیاوی‌نین ایلک کیتابی فارسجا قیسا حئکایه توپلوسو "مردی که گورش را گم کرد" آدیندا دیر. اوندان سونرا "بوی خون خر" حئکایه توپلوسو، "همه خیاو می دانند" رومان، "خدا مادر زیبایت را بیامرزد" حئکایه توپلوسونو فارسجا یازیب، یاییب دیر. حافظین یازیلارینین فضاسی خییوو هاواسی اولوب. حافظ یازیلاریندا سانکی اؤزونو یازیر. بو اوزدن ده یازیلاری جانا یاتیر. یازیلارینین چوخوندا بیر جور بی خیال لیق حاکیم دیر. هر نه‌یین خیالدان یارانیب یاشادیغی جانلانیر. انسان یاشادیقلاریندان چوخ یاشامادیقلارینین خیالیندا یاشادیر.
"آلچا گؤزوندن گلسین" رومانی بئله باشلاییر؛ اوزون ساچلاری قولاقلارینین اوستونو آلمیش بیر اوغلان ماشینا مینیر، سوروجو هانسی تویا گئتدیگینی سوروشور، آراز "حاجی صمدین نوه سی" دئدیکده، سوروجو "حاجی صمد یوخئی قیرمیزى صمد" اولدوغونو وورغولاییب و رومان کئفه دولموش شوفئرین گؤستریسی ایله باشلاییر. آراز ماشیندان یئنیب توی ائوینه چاتاناجاق، یولدان کئچن هر کیم وارسا، اونا سؤز آتیر. او آرادا جانلانان شخصیت لر ائرکک دیرلر. ماشینی اوستونه سورمکدن توتوب، قیزا آتیلان مه ته لک لرینه تایین اونا آتیلماسی، آرازین دوختونو بئله پوزمور. توی ائوینین قاپیسیندا بیرینین ائشیتمهلی جریانین بیلدیگینی سوروشونجا، او دا سؤز آغیزدان چیخمامیش کیمی، بیلیرم دئدیگی ایله، بیر دئدی-قودو اورتامین اولدوغونو بلیرله‌ییر. چیینینده اولان چانتانی اوردا اولانلارا گؤرسه درک، ایچه‌رییه چاغیریر اونلاری. ایچه‌ری کئچدییی کیمی اؤزونه یئر آختاریر. توی مجلیسی بیر باغچالی ائوین حیطینده قورولموشدو. یازیچی حیطین ائنین‑بویون ائله تصویره چکیر کی حیط ذئهنده بیر آن جانلانیر. یازار هر نه یی نارینیلغی ایله جانلاندیریب شخصیت وئریر. شخصیت لر آراز ایله کئف-احواللاشمادا تانیدیلیر. آراز تویداکی‌لارین جانینا یاتیر؛ بیری قیافه سیندن، او بیری ال-آچیق لیغیندان، بیری ده گؤیول قویمادیغیندان خوشو گلیر. او هر نه یین بیر باشین بوش توتور. آرازا سؤز آتانلار ایله یولداشی یاخالاشاندا، او طرفسیزلیگین ساخلاییر. تویدا هر کس، لقبی ایله چاغریلیر. هر کسه بیری تاپیلیر توخونان سؤز دئیه. تویون توی به‌یی یئرینه دوشموش، آرانی توتان بیری دیر. توی به‌یی ایله ایکی یئرینه دوشموش آدام، او قدر کئفلینین آراسیندا تویون سونا چاتدیرماغا ایمکان یارادیرلار. اورتام ایچگی، یامان-سویوش، دینگیلدشمک اورتامی اولدوغونا باخمایاراق، آراز تمکینلی داورانماغی سونونا دک باشاریر.
کیشی تویو اولدوغو اوچون خانیملار تکجه سویوشلرده جانلانیرلار. خانیملار تویو گؤرمه‌یه ایشیقلاری سوندورولموش قارانلیق بیر اوتاغا ییغیلمیشلار. ایکی-اوچ یول خانیملار اورتایا گلیرلر. او دا کیشی لره گؤره. خانیملارین گلمه سی ایله کیشی لرین گؤزلری اونلارا چئوریلیر.
خانیملارین اولدوقلاری اوتاقدان سونرا بیر زئرزمی ده وار. زئرزمی کئفلنمه مرکزی دیر. گرگینلیکلر اوردان باشلانیر. تویدا اولانلارا توی، چالقی ایله بیتمه یه جک دیر. اولانلارین بیر سیراسی قومارا دا قالاجاقلار. آرازین آناسی اونو چاغیریب، او دا گئدیب آتاسی ائوه قویمادیغی کیمی بیر داها قاییدیر توی ائوینه. آراز توی ائوینه چاتاناجان قوماربازلار قومارا باشلامیشدیلار. آناسی بیر داها زنگ ووراندا سویوق قانلی لیق ایله دئییر؛ قاییتدیم سیز دئین یئره. آناسی دئیینجه قاییت ائوه، او دا قاییدیر ائوه.
یازینین دیلی ساده دیلده یازیلدیغینا باخمایاراق، هردن اوخونماسیندا چتینلییه دوشمک اولور. یازار خیوو لهجه سینده سؤزلرین دگیشیلمه سینه چوخ دقیق دیقت وئریب دیر. هردن سؤزلر ائله دگیشیر کی اوچ اونلو(واوئل) بیر_بیرینین دالیسیجا گلیر.
یازارین دئدیگینه گؤره رومان ایکی ایلده یازیلیب، بو اوزدن ده تویدا اولان شخصیتلر چوخ یئرینه دوشموشدولر. سون بیر سؤز؛ رومان بیر توی مونوگرافی‌سی دیر. نه یاخشی کی یازیلیب، گلن نسیل‌لره اوچون.
عباس نعیمی-تهران یاز 1399
گؤروندویوموز کیمی اولاق یوخسا دوشوندویوموز کیمی
دیشاریدان نئجه گؤروندویوموز، گؤرهسن اؤز الیمیزده دیر، یوخسا باشقالارینین گؤزونده؟!
کیم بیزی نئجه گؤرمک ایسته‌ییرسه اوجور گؤرور و یا خود او جور گؤرمه‌یه چالیشیر؟ بیزه نه قدر ده‌یری اولمالی دیر؟
بیز اؤزوموز اوچون یاشاییریقسا، باشقالارین بیزی نئجه گؤرمهسینی نه اؤنمی واردیر؟
بیز نئجه گؤرولمک ایستهییریک؟! بونو بو گونلر سوروشمادان بیر چوخ اینسانین پایلاشدیغی سوسیال شبکهلردن بیلمک اولار.
هرکس اؤز آلانیندا نئجه گؤرولمه‌لی دیر؟ باشقا آلانلارا گؤرولمک ایسته دیگینده نئجه اولمالی دیر؟ باشقالارینین اونا نه گؤروشو اولدوغونو نئجه یؤنلندیرمه لی دیر؟
بونلار، هله لیک بوگونون وه گؤرونن هله-هله اؤنوموزده اولان چاغلارین دونیادا نئجه تانینما سیستئمینی اولوشدوراجاق دیر.
شعر اورتاملاریندا داواملی‌لیق
کئچن هفته‌لرده اوزون سوره سونرا، "اندیشه نو"، کیتاب ائوینه گئتدیم. چوخلو کیتابلار فرقلی قونولاردا چاپ اولموشدو. سایین فرزانه، یئنی گلن کیتابلاری تانیتدیریردی. بو آرادا گنج بیر یولداش ایچه‌ری گیردی. شعره گؤره نقد کیتابی آختاریردی. بیزده ده نقد کیتابی ایلیم-ایلیم آختاریلسا دا چوخ چتین تاپیلار. سایین همت شهبازی‌نین نقد کیتابیندان سونرا، هئچ اولماسا من بیر کیتاب خاطیرلامیرام. هیمت به‌یین نقد کیتابیندان خبری وار ایدی. گنج یولداشیمیز، شعره ماراقلی، یئنی نسل شاعیرلریمیزدن ایدی. اؤز دئدیگینه گؤره، نئچه ایل بو ساحه‌ده تانینان شاعیرلره یاخینلاشماغا چالیشیب، بیرسئری تانینمیش شاعیر یولداشلار ایله یاخینلاشا بیلمیشدی، باشقالاری ایله یاخیندان ایلگی‌له‌نه بیلمه‌میشدی. یولداشیمیزین، عمومیتده آذربایجانین ادبیات ، اؤزل‌لیک‌له شعر اورتامیندان گیلئی‌لیک‌لری وار ایدی. بو گیلئی‌لیک‌لر ایله بو گیلئی‌لیکدن یولا چیخاراق، دوشوندویو سؤزلر بو یازینی یازماغا ندن اولدو.
- ایلک گیلئی‌لی‌لییی دوغرو گیلئیلیلیک ایدی. بئله دوشونوردو، تورکو شعره ماراقلی اولوب، شاعیرلر اورتامینی تانیمایان بیر کیمسه، نئجه بو اورتام ایله تانیش اولا بیلر؟ بو شاعیرین شعرلری هانسی اورتامدا ده‌یرلندیریله بیلر؟ بو دوغرو بیر گیلئیلیلیک دیر. البته، سانال دونیادا آز-چوخ شعر اورتاملارین گؤرمک اولور. البته بو شعر اورتاملاری بللی-دوزه‌نلی پلانلانمادیقلاری اوچون، بیر اوجاق کیمی ائتگی‌لی اولا بیلمیرلر. بوراسیندا دئمه‌لی‌یم، شعر اورتاملاریندا ساده‌جه شعرلر پایلاشیلیر، آلقیشلانیلیر، آنجاق شعرلره گؤره تنقیدلی سؤزلر دانیشیلمیر.
- ایکینجی گیلئی‌لی‌لییی، شعر اورتاملاریندا اولان چَته‌بازلیقلار ایدی. شعرله ماراقلانان یولداشلار گؤروله بیلمک اوچون، بللی بیر قروپلارا یاخینلاشمالی‌دیرلار، یوخسا نه قدر ده یاخشی شعر یازما قابلیت‌لری اولسا دا، کیمسه اونلاری شعرینی اوخویوب بیر یئرده پایلاشمایاجاق . بو دا دوغرو بیر گیلئی‌لی‌لیک‌دیر، بو گیلئیلیلیک، یاشادیغیمیز یئرین گئنل اؤزل‌لیگی دیر. تانیشین اولماسا، کیمسه سنی گؤرمویه‌جک! ادبیاتیمیز بو دورومدان چیخماق اوچون، بو یئرلی گئنل اؤزل‌لیک‌لردن اوزاقلاشمالی دیر.
- اوچونجو گیلئی‌لی‌لییی، آنتولوژیلری توپلایان، درگی‌لری دولاندیران یولداشلارین، ایسته‌دیک‌لری کیمسه‌لرین شعرلرینی هر یئرده پایلاشماق، ایستمه‌دیک‌لری کیمسه‌لرین شعرلرینی هر یئرده بایکوت ائله‌مک ایدی. بو گیلئیلیلیک بیر یئره کیمی دوغرو دیر. آنتولوژی توپلایان، درگیلرین شعر صحیفه‌لرینی دولاندیران کیمسه‌لر، دوغال اولاراق، به‌یه‌ندیک‌لری کیمسه‌لرین شعرلرینی سئچه‌جک‌لر. بو آرادا به‌یه‌نمه‌دیک‌لری شعرلرین آراسیندا، او بیریلره گؤره گوجلو شعرلر ده اولا بیلر کی، بو اورتامی دَییشدیره بیلمک اوچون، فرقلی آنتولوژی توپلایانلار اورتایا گلمه‌لی دیرلر. ادبیاتیمیزین، دیلیمیزین گلیشمه‌سی اوچون، گؤرولن ایشه گیلئی‌لنمک یئرینه، قوللارین چیرمالاییب فرقلی اثر یاراتمالی‌دیرلار. بیزلر گؤرولن ایش‌لره دَیر وئرمه‌لی‌ییک، گؤرولن ایشلر اولماسا، گیلئی‌لنمه‌یه بئله قونو تاپا بیلمه‌یه‌جه‌ییک. بیر ایشه تنقیدیمیز وارسا، او ایشی یوخ سایماق ایله یوخ، بلکه یارادیجی بیر تنقید ایله ایشلرین گلیشمه‌سینی ساغلامالی‌ییق.
یوخاریدا اوخودوغونوز گیلئی‌لی‌لیک‌لردن دولایی، گنج یولداشیمیز، شعر اورتاملاریندان اوزاقلاشماق قرارینه گلمیشدی. یولداشیمیزین چیخان شعر کیتابلارینا گؤره، اؤزونه مخصوص گؤروشلری وار ایدی. او گؤروشلری دوزه‌نله‌ییب، یازیب یایا بیلسه، اؤز یئرینی شعر اورتاملاریندا تاپا بیله‌جک. بیر ده، هر بیر کس، هر هانسی بیر قونودا قالماغا، داواملی اولاراق ایلگی‌لنمه‌لی‌دیر.