داش قاپی
دوشوندوک‌لریمین پارچالارینی هردن ایسته‌دیـییم کیمی یازیرام
داش قاپی
دوشوندوک‌لریمین پارچالارینی هردن ایسته‌دیـییم کیمی یازیرام
گونئی آذربایجاندا دیل‌چیلیک
گونئی‌آذربایجاندا دیل، سیستئم‌لی اؤیره‌دیلمه‌دیـیینه گؤره اؤیره‌نیب، اؤیره‌دنلری سورون‌لارلا اوز-اوزه دیرلر. ایلک اؤیرنمک‌لر، یوخاری یاشدا اولدوغوندان اؤترو، اؤیره‌نیم راحاتجاسینا ایچه‌ریلشمیر. دیلین اؤیره‌نمه‌سی تئکنیکی یؤن گؤتورور(یوخاری یاشدا اؤیرنمک تئکنیکی اولور). تئکنیکی ده باجاریغا چئویرمک اوچون، چوخ چابا گرکیر. هر کس بو چابانی گؤرستمه‌دیـیی اوچون، دیله واقت قویان‌لار، یان-یؤوره‌لرینده‌کی‌لردن چوخ بیلدیک‌لری اوچون، اونلارا اؤیرتمن‌لیک ائله‌یه بیلیرلر. بئله بیر دوروم تکجه بیزیم دوروموموزدا اولان توپلوم‌لاردا گؤرونه بیلر. هر بیر اؤیرتمن اولان، اولدوغو یئردن، دیلین هر نه‌یی‌نه یاناشماغی، اؤزونه حاق بیلیر. البت بئله یاناشما قاچیلمازدیر.
بو آرادا، تورکیه‌ایله، قوزئی آذربایجانین قایناق‌لاریندان فایدالانماق، گونئی‌ده‌کی دیله یاناشانلارین ایش‌لرینی یولا سالا بیلیر. بئله ده اولمالی‌دیر. نی‌یه کی، بو اؤلکه‌لرده، دیل قوروم‌لاری واردیر. یوخاری یاشدا بیزه مسئله اولان‌لاری، اونلار مکتب‌لرده اوشاق چاغلاریندان اؤیرنمه‌یه باشلاییب‌لار. بیزلرله اونلارین آرالاریندا بو قدر آرا واردیر.
آنجاق، تورکیه‌یه گلدیک‌ده، ایستانبول آغیزینی معیار گؤتوردوکده، ایستر-ایسته‌مز بیزله اوزاق‌لاشدیلار. بیزه یاخین اونلارین دوغولارینداکی آغیزلاریلا، آنادولونون اورتا آغیزلاری ایدی. عئینی زاماندا، گونئی‌ده ایشلنن بیر چوخ سؤزلوک ده، اونلارین سؤز داغارجیق‌لارینین دیشیندا قالدی. او اوزدن، بو گون اورتدیک‌لری سؤزجوک‌لرینی قارشیلیغینی، بلکه گونئی‌ده تاپماق اولا.(البت، تورکیه‌نین ایراندا اولان تورک‌لرین سؤزجوک‌لریندن فایدالانماق‌لاری اولوب، آنجاق آذربایجانین گؤبه‌یینده یوخ، خلج تورک‌لرله، قاشقای تورک‌لرینده اولوب). داها دوغروسو تورکیه ده، گونئی آذربایجانی(دیل، کولتور باخیمیندان دئییرم) گؤرمه‌مزلیکدن گلیب.
قوزئی آذربایجانلا بیزیم آرامیزدا هئچ فرق اولمادیغینا گؤره، اوردا اولان‌لاردان چوخ فایدالانا بیلریک. آنجاق اونلارین یاناشمالاری دیله، روس دیلچی‌لرین ائتگی‌لری آلتیندا اولدوق‌لارینا گؤره بیر اوزاق‌لاشما یاراندی. اوزاق‌لاشما دئدیکده، گلیشمه سوره‌جینده یارانان سؤزجوک‌لرده اولدو. بیر ده قوزئی آذربایجاندا فارس‌لا عرب دیل‌لریله تانیش اولمادیق‌لاریندان اؤترو، اوردا یاشایان دیلده، روس اولمایان هر بیر سؤزجویو، تورک سؤزجویو اولاراق منیمسه‌دیلر. منیمسه‌مه‌سه‌لر ده، بئله آلقیلا دیلار.
گونئی‌ده دیله یاناشان‌لار، اوچ سیستئم‌دن (اوچونجو سیستئم ده فارس دیلچی‌لی‌یین ائتگی‌سینده یارانان سیستئم دیر، بو یاناشما کئچمیشده چوخ یایقین ایدی، آنجاق ایندی بیر آز آزالیب) بیری ایله، یاناشدیق‌لاری اوچون، بیر-بیرلریله آنلاشا بیلمیرلر. بوندان باشقا، دیله یاناشانلارین چوخو، دیلی ایکینجی درجه اؤنمسه‌دیک‌لری اوچون، ایکینجی درجه‌لی واقت قویورلار. بیرلری سوسیولوژی، بیرلری ادبیات، بیرلری فلسفه، بیرلری پولیتیک، بیرلری فولکولورو بیرینجی درجه‌لی منیمسه‌دیک‌لری اوچون، واقت‌لارینین چوخونو اونلارا قویورلار(هم اوخوماقدا، هم فیکیرلشمک‌ده). ایکینجی درجه‌لی منیمسه‌دیک‌لرینه باخمایاراق، بیرینجی درجه‌لی‌لر کیمی دیله گؤره گؤروش‌لرینی دئییرلر.
گونئی آذربایجانا بیرینجی درجه‌لی، دیلچی‌لر گره‌کیر. بلکه ده بیرینجی درجه‌لی‌لر واردیر، آنجاق ایکینجی، یا دا منه تای اوچونجو درجه‌لی دیله یاناش‌لارین یاناشمالارینی سرتجه گؤردوک‌ده، گؤروش‌لرینی اورتایا قویماقدان چکینیرلر!.
دوزسؤز چیلیک(DÜZSÖZ ÇİLİK)
دونیادا سؤزلری تکجه دوز اولان سؤز، آدام‌لاری، قوروم‌لاری دوولت‌لری تانی‌ییریق. سؤزلری تک دوزسؤز اولان‌لاری، بلکه دونیانین آدام‌لاری ساییندا دئیه بیلک( یادیزدان چیخماسین، من بو سؤزو، اؤز آچیمدان باخدیقدا دوز بیلیرم!). دونیا ساییندا اولماسی‌نی بئله آچیق‌لامالی‌یام. هر بیر آدامین دورومولا باغلی، تکجه دوزسؤزلرین سینیرلاری بلله‌نیر. بیرینین سؤزو دونیانین تکجه، دوزسؤزو اولور. بیرینین‌کی، اؤزل دینه باغلی‌اولان آدام‌لاری‌نین تکجه دوزسؤزو ، باشقاسینین بیر اؤلکه‌نین تکجه دوزسؤزو اولور، ها بئله توت گئت آشاغی‌یا، بیرینین ده اؤزونه تکجه دوزسؤزو اولور.
دوزسؤزو، بلله‌نیلن سینیرلارا یانسیتماغا، گوج آراج‌لاری قول‌لانیلیر. هر کسین کسری ده آراج‌لارا باغلی اولور. بو گونکو دونیادا ایله‌تیشیم(اؤزل‌لیک‌ده مئدیا) آراج‌لاری دوز‌سؤزلری دوز گؤسترمه‌یه ان گوجلو آراج‌لار ساییلیر. هر بیر دوزسؤز دانیشان، تکجه دوزسؤز بیلدی‌یینی نه‌قدر آراجلاردان یارارلانا بیلسه یئرینه اوتورتدوراجاق.
بو آرادا، گؤروشو اولمویان بیری، دونیادا اولان بوتون آدام‌لارین گؤروش‌لرینی آلا بیلمک ایمکانی اولوب، تکجه دوزسؤز دانیشان‌لارین، نئجه دوشوندوک‌لرینی بیر چیزگی‌ده گؤسته‌ره بیلسه، دونیادا اولان آدام‌لارین ساییندا پارالئل جیزیق‌لاری چکمه‌لی اولاجاق(گئنه یادیزدان چیخماسین بو منیم گؤروشوم دیر!). جیزیق‌لارا باخدیقدا اینسان‌لارین بیر-بیرلرینی ائشیتمک‌لری، اینسان‌لارین چئوره‌لرینده اولان، گوج‌لره باغلی اولدوغو گؤرسنیله‌جک.
هر کسین قولو گوجلو اولسا، چکدی‌یی جیزیق دا بؤیوک اولاجاق.
من بو یازینین باشلیغینی ده‌ییشدیم، سیز بو یازی‌یا وئردی‌ییم باشلیقدان باشقا، نه باشلیق وئررسیز؟
داغی تانیماق
کئچن هفته جوما، سحر تئزدن، 4 نفرلیک داغا چیخدیق. بو داغا چیخماق‌لا، قاباقکی داغا چیخماق‌لارین نئچه فرقی وار ایدی. بیرینجی‌سی؛ اوتلاری تانی‌ییب، اونلارلا ایلگی‌لنن‌له داغا چیخیردیق، ایکینجی‌سی اؤزوم اوتلاری تانیماق ایسته‌ییردیم، اوچونجوسو؛ داغا چیخمیردیم کی داغا چیخمیش اولام، بلکه داغی تانیماغا داغا چیخیردیم.
سحرین سرین واقتی داغین اته‌یینه، یئتیشدی‌ییمیزه گؤره، تمیز هاوانی قوجاق-قوجاق ایچه‌ری‌یه اؤتوروردوک. داغین باشلانیشین یوققوشا اولدوغونا گؤره، نفسیمی آلدی. آمما او یوققوشانی سووشدوغوموزدان سونرا، داغ یوموشالدی. داغ اوتلاری چیخمیشدی‌لار. باشلانیشدا زریش کؤلو وارایدی، زریشین یارپاق‌لاری تیکانلی اولور، آنجاق اونو خابینا چکدیکده، تیکانلار اله باتمیر. یئرده کنگرده وارایدی. اوتلارین هامیسی سوتول ایدی‌لر، آغیزدا اری‌ییب گئدیردی‌لر. کنگرین ده، یارپاق‌لاری تیکانلی اولور، اونون کؤکونو یئییرلر(یئمه‌لی ده اولور ها)! یوخاری چیخدیقدا، یئملیک‌لر یئره سریلمیشدی‌لر. ایکی اوچ جوره‌ایدی لر. یئملی‌یی قاباقجادان دا تانی‌ییردیم. باشی‌میز اوتلارا، کول‌لارا قاریشمیشدی، یولون نئجه سووشدوغون بیلمیردیک. بیر آز گئدندن سونرا، بیر هامارلیق یئره یئتیشدیک. کئچن ایل ده گلمیشدیک، آنجاق واقتیمیز آز اولدوغو اوچون، ایلگی‌لنه بیلمیردیم.
هامارلیق‌دا، قاینالتی اوچون اوتورماغیمیزا اوردا ماشین‌لا گلن‌لر انگل اولدولار. بیر آز داها گئتمه‌لی‌دیک. یاواش-یاواش یوخاری‌یا گئتدیک. یولدا، کهلیک اوتو وارایدی. کهلیک اوتونون کول‌لاری یارپاق‌لانمامیشدی‌لار. اوشقونلوغا یئتیشمیشدیک، اوشقونلو جوجرمه‌میشدی‌لر، خیردا قابالاق‌لار آتلا پیتلا گؤرونوردو. اوشقونلوغو سووشدوروب، گئتدیکدن سونرا داغدان آخان چای‌لارا یئتیشیردیک. هر دره‌دن بیر چای آخیردی، قارلارا دا یاخین‌لاشمیشدیق، یاواش-یاواش چایین قیراغینا یئندیک.
چایین قیراغیندا تورشک‌له، یارپیز وار ایدی. یارپیزلار ایکی جور ایدی، سو قیراغینداکی‌لارلا، سودان آرالی‌لار فرقلی ایدی‌لر. یولداش‌لار، یارپیزلا تورشک ده‌ییردیلر. من ده چایین قیراغیندا اوتورموشدوم، چایا قولاق آسیردیم. هم ده باخیردیم. چای دوشوندوروردو، چوخدان ایدی، او جور دینج یئرده، یئنگی‌جه دره‌ده چایا قولاق آسمامیشدیم.
فارسلارین شاعیرلرینین بیرینین سؤزو یادیما دوشدو("بر کنار جوی نشستن و گذر عمر دیدن" "چای قیراغیندا اوتوروب، عومورون سووشماسینی گؤرمک")، بیردن یادیما دوشدو. اونلار یاخشی آنلامدا ایشلتمه‌میشدیلر بو دئییمی. بیر بئله یئر تاپیب، اؤتورب چایا قولاق آسیب، باخماق، منیم اوچون اولاغان اوستو بیر آن ایدی. سولارین چاخناییشلی آخماق‌لاری، هر بوروق‌دا، قیراغا یول‌لانان سولار، اوچوروملاردا، شیرراتانلاری یارادان سولار، بونلارین هامیسی هم باخیلمالی ایدی هم گؤرمه‌لی، هم دوشونولمه‌لی ایدی.
اؤزوموزله سو آپارمیشدیق، چای قویوب، آپاریغیمیز سویولا قاینادیب، دمله‌مه‌ییمیز، چایی دادیخدیرمیشدی، چایی یئره بوشالدیب، چایین سویولا قایناتماغیمیز، داماغیمزدا اولان اودون چایینین دادینی قایتاردی.
قاییدان باش دا، گئدن باش تکین، یولو بیلمه‌دیک. ایشیم-ایشیم ایفلیک‌جه دن ده دردیک، هامارلیق یئرده قازآیاغی وار ایدی. بیر شوربالیق دا قازآیاغی دردیک. هامارلیغین دیبینده، بیر چوبان، داوارلاری یایمیشدی. شوربایسی‌ن تئزپیشیرن(زودپز) ده اودون اوستونده پیشیردی.
گون اورتادا، قاییدیردیق. بیز قاییداندا، گلن‌لر دوزولموشدولر گلیردی‌لر. اؤزلری ایله ده، بؤللو یئمک گتیریردیلر. بیر یئر تاپیب، یئییب، ایچیب، کیپ-کیپه گؤز-گؤزه دینجه‌له‌جکمیش‌لر!
آغریلار
آتا بابالار سؤزو دیر، "قونشون یاماندی سات قورتول، دیشین آغری‌ییر چک قورتول، آروادین پیسدی بوشا قورتول، آمان باش آغریسیندان، آمان ائولادین یامانلیغیندان".
کئچمیشده‌کی‌لر، آغریلارلا باش-باشا اولوب‌لار. آغریلارا گؤره ده، سؤز یادیگار قویوب‌لار. کئچمیشده‌کی دردلر نئجه‌یدی‌لر، بیلمیرم. درد، اولماغینا وار ایدی، آمما ایندی ایله نه فرقی اولدوغونو بیلمیرم.
بیر چوخ دردلر، توختادیسالار ده، بیر چوخ دردلر ده یئنی دوغولورلار. یئنی دوغولان دردلر، توختادیلماغینا چوخ امک ایسته‌ییر.
بشر ایره‌لی‌له‌دیک‌جه، نظره گلیر گرک، راحات یاشایا، آنجاق من گؤرن، بشرین دردی داها آرتیر. یا کئچمیشده‌کی اینسان‌لارین برک اولدوق‌لاری دردلری اوزه چکمیردی، یا دا دوغروسو دردلر درینله‌شیب، بوروشوقلاشیب‌لار.
منه تای ائودن اوزاقدا یاشایان‌لار، قینیندا چیخدیغیندان، سوبای یاشاییب، بیر شئی ده باشا سالانماییب. یئرینه، بیر بوللو دردلنیب‌لر. من اؤزوم؛ آغریلاری سرگی‌له‌یه‌رم، ائله اولار هردن دوشونه‌رم، آغریماق اوچون یاشاییرام، آغریلاریم بیتدیکده من ده بیتمه‌لی اولاجایام. آدامین بیر یئری آغری‌یاندا، دئییر بلکه اوندان بتر آغری یوخ دیر. آمما آغریلار صف باغلادیق‌دا، گؤروسن هر آغرینین اؤزونه اؤزل دادی وار دیر. کئچمیشدن فرقی بو دیر، باش آغریسی‌نی توختادان داوالار وئریلیر، دالیسیرا آلیشقانلیق گلیر، یانی‌سیرا بؤیرک‌لرین آغریسی، سونرا دا اورک دؤیونمه، بیر آزدان دا فیشار(تانسیون) یوخاری قووزانیر.
کئچمیشده دیش‌لری چکدیریب قورتولوردولار. ایندی دیش آغریدیقدا، چکدیرمه‌یین یئرینه دولدورورلار. دیشین آغریسی لاپ آغیر اؤده‌نیر!!! بیر ایللی‌ییوی خرجله‌مه‌لی اولورسان. دالیسیجا مئعده خارابلاشیر، مئعده دینجلمه‌میش بؤیرک باشلاییر، باش آغریسی دا یئرینده. عصب‌لری ده دئمه دای!!
دوزلوسو بوردا دیر، هئچ بیر کس آغریسیز قالانمیر، هره‌نین بیر یئری آغری‌ییر. من بئله‌یم، گؤردویوم کیمسه‌لر ده بئله‌دیرلر، اولا بیلسین من آغری بؤلگه‌سینده یاشاییرام، یا دا بوتون یئرلر آغری یئری دیر.
هله!!! آغریلارین آغریسی ، آنالارینکی دیر.
دوغماق آغریسی، آغریلارین باشیندا دوران آغری اولوب دیر. زاهی‌نین باشیندا بیری اولمالی دیر. بیر آدامین، آغری‌لارینین آغیرینی دوغولدوغو آن باشقاسی چکیر، قالان آغریلار اونون یانسیدیجی‌سی اولورلار. تکجه دوغدوق‌لاری زامان آغرینی چکه‌بیلرلر، او دا تکجه قادین‌لارینکی دیر.
دئدیک‌لریمه، زامانین دا آغریسی‌نی آرتیراندا، بوتون آغ‌لار قیزاریرلار.
یئرلرین آدلانماسی
هر گون یئرلرین آدلارینا، سای‌سالمادان(دیققت ائله‌مه‌دن) کئچیب گئدیریک. گؤرورسن هر گون یولوموز اولان یئرین، آدینی بیلمیریک. تکجه باشقالاری سالیق ایسته‌دیک‌ده، آدلارین اؤیره‌نمه‌دیک‌لرینه حئییف‌سه‌نیب، اؤته‌کی گون اوردان گئتدیک‌ده آدلارینا سای‌سالیریق.
دئدی‌ییم آدلار، بو گونکو شهرلشمیش یاشام‌دا، تابلولارا یازیلیب‌لار. بو آدلار یاشایان‌لارین طرفیندن وئریلمه‌ییب، بلکه شهرین یئتگی‌لی‌لری(حاکیم‌لرین قوماشدارلاری) طرفیندن وئریلیب. بو آد وئریلمه، دونیانین هر یئرینده اولوب. فرقلی یئرلرده، حاکمیت‌لرین یؤنتم‌لریله فرقلی آدلار وئریلیب. آدلارین اولماسی‌نین اؤنمینی هر کس بیله بیلر.
یوخاریدا دئدی‌ییمیز، شهرلرین کیچیک بؤلمه‌لرینه گؤره ایدی. کئچمیشدن، شهرلره، کندلره، چای‌لارا، داغ‌لارا، دره‌لره، یئرلی آدام‌لاری، آدلاری وئریب‌لر. او آدلار زامان سوره‌سینده، ده‌ییشسه‌لر ده، آد ایزلرینی ساخلاییب‌لار. هر بیر یئرین اؤزل‌لی‌یینه گؤره آدلانیب‌لار. سولوق، داغلیق، بویا، آغاجلیق، قورولوق، چؤل‌لوک، یئرلی آدام‌لار، دین‌لیک، اوجالیق، چوخورلوق، جوغرافی یئرلشمه(دوغو، باتی، یوخاری، آشاغی، آغ، قارا، گونئی، قوزئی)، اولای‌لار و بیر چوخ باشقا اؤزل‌لیک‌لر یئرلرین آدلانماسیندا یاردیمچی اولوب‌لار.
کند، ماحال، شهر، بؤلگه، اؤلکه‌لرین هره‌سینه اؤزل آدلار اولوب دیر.
مئشگین بؤلگه اولوب، خی‌یو شهر آدی(ایندیلیکده یئتگی‌لی‌لر مئشگینی شهره ایشله‌دیرلر)، سولدوز ماحال اولوب، نقده، اوشنو، خانا دا شهرلرین آدلاری(ایندیلیکده اوشنو، خانانی، سولدوز ماحالیندا بیلمیرلر)، خالخال بؤلگه اولوب، هیرو ایله، کویو ده شهر آدلاری(ایندی لیک‌ده خالخالی تکجه هیرو ایشله‌دیرلر، کویو ده خالخال بؤلگه‌سیندن آیری گؤرسه‌دیلیر)، قاراداغ ماحال اولوب، اهر، کلیبر، خوجا، قاراچای، خودآفرین، ایسکانلی، خومارلی شهرلری اولوب‌لار.
آدلار اؤزلری دانیشیرلار، دانیشدیریرلار. هئچ بیر آد یئرسیز قویولمویوب، خوشوم گلدی آدینی قویدوم، قویدوم او قویماق، پاتلادی گئتدی، اولمویوب.
نئچه ایل بوندان قاباق، تئلفون جیب‌لره گیریب، یاییلدی. آدام‌لاری تاپماق دا راحاتلاشدی. اوندان قاباق، اؤزل‌لیک‌له کندلرله، یایلاق‌لاردا یاشایان‌لار، بیربیرلرینی تاپماق اوچون، هاردا اولدوق‌لارینی بیلمه‌لی‌ایدی‌لر. آدلانمالار دا ائله اونا گؤره بالاجانا بؤلونوب.
کندلرده، کؤوشن‌لری کیچیک-کیچیک بؤلمه‌لرده آدلاندیریب‌لار. کندده یاشایان‌لار، او بؤلمه‌لره تابلو وورمویوب‌لار. کندده یاشاییب، کؤوشنه ایشی دؤشن هر کس بو بؤلمه‌لرین آدلارینی اؤیرنمه‌لی اولوب‌لار. کندلرین اؤروشونده هر یئرین اؤزونه اؤزل آدی اولوب دیر(ایندی ده وار، بیلن‌لری قالسا). بیر تپه‌نین آدینین یانینداة هر بیر یالی‌نین دا آدی اولوب دیر. یایلاق‌لاردا یوردلارین آدلاری، داغ‌لارین، کئچیدلرین، گؤزه‌لرین، گؤل‌لرین، شیریق‌لارین آدلاری واردیر. بو آدلانمالار، یئرلی‌لرین یادلاریندا قالا بیله‌جک کیمی قویوب‌لار. بوروشدورمادان، سالیق وئریب‌لر.
داها دوغروسو، کئچمیشده‌کی‌لر، بیزلردن یاخشی ایلگی‌له‌نیب‌لر. هر بیر یئر تکجه آدی اولماق‌اوچون آدلانماییب، بلکه، گوندمده اولان گرک‌لیک‌لری اؤده‌مک اوچون آدلانیب.